บูชา และที่ในกระทงมีเงินปลีกใส่ไปด้วย มันฟ้องอยู่ในตัวว่า เดิมใส่ของ ภายหลังจึงมาเปลี่ยนเป็นใส่เงินปลีกแทนค่าของราคาสิ่งของที่จะใส่ไป เมื่อลืมความประสงค์เดิมเสียแล้ว แต่ยังเหลือเค้าให้เห็นอยู่ที่มีเงินปลีกใส่แทน การลอยกระทงทางถิ่นพายัพและอีสายแต่เดิมก็มีสิ่งของใส่ไปในกระทงใหญ่ให้เห็นเป็นพยานอยู่ ต่อมา การลอยกระทงมีสิ่งของใส่ไปด้วยเห็นจะจืดจางไป จึงกลายเป็นเรื่องรื่นเริงด้วย เพราะเป็นเวลาน้ำเจิ่ง อากาศก็ปลอดโปร่ง หมดฝนแล้ว เจ้ากระทงจึงมีรูปเป็นนกเป็นเรือเป็นเรื่องเล่นไป แต่ยังมีเค้าเรียกชื่อว่า กระทง อยู่ ในการลอยกระทงของหลวงกลางเดือน ๑๑ และกลางเดือน ๑๒ เรียกว่า ลอยพระประทีป ก็เป็นเรื่องลอยไฟมากกว่า แต่ยังมีคำว่า ลอยกระทง เรียกควบไปด้วย.
ในพระราชนิพนธ์เรื่องพระราชพิธี ๑๒ เดือน ตอนที่ว่าด้วยลอยพระประทีป กล่าวว่า "การลอยพระประทีปลอยกระทงนี้ เป็นนักขัตฤกษ์ที่รื่นเริงทั่วไปของชนทั้งปวง ไม่เฉพาะแต่การหลวง แต่จะนับว่า เป็นพระราชนพิธีอย่างใดก็ไม่ได้ ด้วยไม่ได้มีพิธีสงฆ์พิธีพราหมณ์อันใดเกี่ยวข้องเนื่องในการลอยพระประทีป
