การศึกษาของชนชั้นกลางได้อย่างลอยชาย ศักดินาซากเดนยังคงกําเอาหลักสูตรและการหันเหจุดหมายปลายทางแห่งการศึกษาไว้ใต้กํามือ วิชาประวัติศาสตร์ก็ยังคงตกอยู่ในกํามือและในอิทธิพลการตีความของชนชั้นศักดินาต่อไป
๘) ศาสนา ในต้นยุคศักดินา ศาสนากับศักดินามีความขัดแย้งกันอย่างหนักหน่วง ศาสนาซึ่งเคยเป็นใหญ่เหนือชะตาชีวิตของมวลชนได้ดิ้นรนเต็มที่ที่จะรักษาความสําคัญของตนไว้ การต่อสู้ระหว่างศาสนากับศักดินาปรากฏอย่างเด่นชัดในยุโรปและอินเดีย และแม้ที่สุดในประเทศไทย ในยุโรปจะปรากฏบ่อยๆ ว่าสังฆราชประกาศ คว่ำบาตร (Excommunicate) กษัตริย์และกษัตริย์ประกาศยุบสังฆราช แต่ตามความเป็นจริงขั้นพื้นฐานที่ว่าชีวิตมนุษย์ขึ้นอยู่กับอำนาจทางเศรษฐกิจทำให้ศักดินาได้รับชัยชนะในที่สุด ทั้งนี้เพราะศักดินาได้รวบเอาปัจจัยแห่งการผลิตเข้าไว้ในกํามือได้เด็ดขาดความพ่ายแพ้ของศาสนาทำให้ศาสนากลายเป็นเครื่องมือในการเสริมสร้างบารมีของกษัตริย์ ในที่สุดทางศาสนาก็ต้องยอมรับว่ากษัตริย์คือ "สมมติเทพ" คือ "เทวดาบนพื้นดิน" คือ "พระผู้เป็นเจ้าอวตารลงมา" คือ "พระพุทธเจ้ากลับชาติ" และท้ายที่สุดก็คือ "ผู้อุปถัมภ์ค้ำจุนศาสนา" โดยทางกลับศักดินาก็แบ่งปันที่ดินให้แก่ทางศาสนา แบ่งปันข้าทาสให้แก่วัดวาอาราม ยกย่องพวกนักบวชขึ้นเป็นขุนนางมีลําดับยศ มีเครื่องประดับยศ มีเบี้ยหวัดเงินปี และแม้เงินเดือน ปรากฏการณ์อันนี้ เกิดขึ้นทั่วไปทั้งในต่างประเทศ และในประเทศไทย
เมื่อถึงขั้นนี้ แล้วศาสนาก็มีหน้าที่อบรมสั่งสอนให้ผู้คนเคารพยําเกรงกษัตริย์ พวกนักบวชทั้งหลายกลายเป็นครู อาจารย์
