tive Relationship) กล่าวคือ ดูว่าในเวลาที่เขาทําการผลิตหรือเข้าร่วมในการผลิตนั้นเขามีความสัมพันธ์กับผู้อื่นในข่ายการผลิตอย่างไร
สมมุติว่า ขุนบ้ารุงราชรีดประชา มีอาชีพทำนา อำแดงสี ก็ทํานา ขุนบํารุงราชรีดประชามีความสัมพันธ์กับอําแดงสีโดยเป็นผัวอําแดงสี เช่นนี้ ขุนบ้ารุงราชรีดประชา เป็นศักดินาหรือเปล่า? คําถามนี้ ตอบไม่ได้ ที่ตอบไม่ได้ก็เพราะพิจารณาความสัมพันธ์ไม่ถูกจุด การที่ขุนบํารุงราชรีดประชาเป็นผัวอําแดงสีนั้นเป็น ความสัมพันธ์ส่วนตัวระหว่างเอกชนต่อเอกชน (Private Relationship between individuals) สิ่งที่เราต้องเจาะลงไปให้ถึงแก่นก็คือ ความสัมพันธ์ที่เขามีต่อกันในข่ายการผลิต นั่นคือเราต้องพิจารณาว่า เวลาผลิตหรือเวลาทํามาหากินนั้น ขุนบํารุงราชรีดประชาสัมพันกับอําแดงสีอย่างไร ใครเป็นนายจ้าง , ใครเป็นลูกจ้าง, ใครเป็นเจ้าของที่ดินและปัจจัยการผลิตอื่นๆ และใครเป็นผู้เช่าที่, เช่าปัจจัยการผลิตและลงแรงทํานา ถ้าในเวลาผลิตขุนบํารุงราชรีดประชาเป็นเจ้าของที่ดิน นอนกระดิกตีนจะเล็กหรือโตก็ตามอยู่บนเรือน ส่วนอําแดงสีเช่าที่ไปไถนาปลูกข้าว ได้ข้าวมาแล้วต้องแบ่งให้ขุนบํารุงราชรีดประชาครึ่งหนึ่งเป็นค่าเช่าที่ตามระบบการทํานาแบ่งครึ่ง เช่นนี้ เราจึงจะชี้ลงไปได้ว่าท่านขุนของเราเป็นศักดินาเจ้าของที่ดิน อําแดงสีเป็นชาวนาจน ความสัมพันธ์ระหว่างขุนบํารุงราชรีดประชากับอําแดงสี จึงเป็นความสัมพันธ์ระหว่างเจ้าที่ดินกับชาวนาจน!
นี่เป็นเพียงตัวอย่างหนึ่งซึ่งไม่รัดกุมอะไรนัก แต่ถึงกระนั้นเราก็พอสรุปได้ว่า เราดูออกว่าใครเป็นชนชั้นใดก็โดยดูที่ความสัมพันธ์ในการผลิตของเขา และพอจะรู้ได้คร่าวๆ ว่า ถ้าใครเป็นเจ้าของที่ดินให้คนอื่นเช่าทํานา ผู้นั้นก็เป็นศักดินา ซึ่งก็ยังไม่หมดจดรัดกุมเพียงพอและแม้ที่สุดเราก็รู้จักแต่ศักดินาเป็นรายตัวบุคคลบางส่วน
