แลเกือบจะได้แม่น้ำเอราวดีอยู่ด้วยแล้วนั้น จึงตะกุยตะกายไป ก็ความจริง แม่น้ำคัญเชชคงคาเบงคอลเป็นแม่น้ำใหญ่ ไปได้หลายทิศหลายแคว ตลอดแผ่นดินหินดุสตาน[1] มีเมืองบ้านโต ๆ ใหญ่ ๆ ผลประโยชน์ทางค้าขายมากมาย หาที่เปรียบได้ด้วยยาก แม่น้ำเอราวดีเมืองพม่าก็มีร้องน้ำเรือกลไฟเดินได้จนเกินอังวะขึ้นไป ไม้ซุงสักก็มีมาก ทางค้าขายก็ง่ายแลสะดวกดี ถึงแม่น้ำสาลวิน คือ แม่น้ำเมืองเมาเลเมียน[2] ก็โตใหญ่ ในคลองมีทางล่องไม้ขอนสักแต่แดนลาวเชียงใหม่แลสิบเก้าเจ้าเมืองมอกใหม่ไล่ข่าก็ล่องไม้ขอนสัก เป็นไม้มีราคา เป็นสินค้าของต้องการได้ ก็แม่น้ำลำของนี้ ถึงมีชื่อว่า แม่น้ำใหญ่ยาว มีเมืองลาวหลายเมือง ก็ไม่มีไม้ซุกสักเป็นไม้มีราคา มีแต่ไม้ยางแดงแลไม้กระยาเลยทั้งนั้น สินค้าก็มีบ้างเล็กน้อย แต่นอระมาดงาช้างไหมลาวบ้างเล็กน้อย ไม่ควรจะเป็นทางค้าขายโตใหญ่ ถึงโดยสินค้าจะมีมาก ไม้ซุงสักในป่าจะหาได้ก็ไม่มีทางล่อง แลทางเรือเดินติดแก่งลิผีอยู่ชั่วนาตาปี เพราะฉะนั้น สินค้าจะไปมาได้แต่ทางบก ของจึงไม่เจริญขึ้น ฝ่ายฝรั่งเศสฟังแต่ชื่อแม่น้ำว่า ใหญ่และยาว มีเมืองลาวเป็นอันมาก ก็คิดฝัน ๆ แลด้วยลโมภลุกลามล้นไป ดูที่ที่ให้กัปตันลาเครไปดูครั้งนี้ ประสงค์จะให้ไปเกลี้ยกล่อมเมืองหลวงพระบางที่ได้ยินชื่อลือไปว่า เป็นเมืองเจ้าลาวโตใหญ่ ให้ยอมทำสัญญาเข้าอยู่ในทำนุบำรุงฝรั่งเศสเช่นเขมร แลจะว่า จะช่วยตัดเอาเมืองลาวต่าง ๆ ในลำน้ำของไปขึ้นให้หมด ให้เป็นเอกราช ไม่ขึ้นแก่ไทยอย่างเขมร ที่จะคิดจะไปว่าเช่นนี้ แต่กัปตันลาเครไปครั้งนี้ เห็นลู่ทางยากง่ายใกล้ไกลแลสมบัติบ้านเมืองของลาวแล้ว จะคิดอย่างไร จะท้อถอยไป หรือจะคิดวุ่นไปเปล่า ๆ จะเอาแต่เกียรติยศชื่อหรือว่าอำนาจเอมเปอเรอแผ่กว่าไปในแม่น้ำใหญ่ยาวอย่างไรก็ไม่ทราบ ว่าแต่ตามใจ ฯข้าฯ คิดว่า ถ้าตัวเป็นเอมเปเรอเอง จะคิดเอาเมือง
