อรรถกถา ปฐมมหารุกขสูตร
- อรรถกถาปฐมมหารุกขสูตรที่ ๕
- พึงทราบวินิจฉัยในปฐมมหารุกขสูตรที่ ๕ ต่อไป.
- ข้อว่า "อุทฺธํ โอชํ อภิหรนฺติ นำโอชาขึ้นเบื้องบน" ได้แก่
นำรสดินและรสน้ำขึ้นเบื้องบน. เพราะโอชาได้ถูกดูดขึ้นเบื้องบน ต้นไม้
สูงตั้ง ๑๐๐ ศอก ก็มียางเหนียวจึงตั้งอยู่ได้ เหมือนหยาดน้ำที่ปลายหน่อ.
ในข้อนี้ มีการเทียบเคียงด้วยข้ออุปมาดังนี้ วัฏฏะอันเป็นไปในภูมิ ๓
เหมือนต้นไม่ใหญ่. อายตนะทั้งหลายเหมือนรากไม้. การก่อกรรมทาง
ทวาร ๖ เหมือนการดูดโอชาขึ้นทางราก. การตั้งอยู่ได้เป็นเวลานาน
ของปุถุชนผู้โง่เขลา ซึ่งอาศัยอยู่ในวัฏฏะ พยายามก่อกรรมทางทวาร ๖
อยู่ ด้วยอำนาจวัฏฏะในภพต่อ ๆ ไป มีความเจริญงอกงามเหมือนต้นไม้
ใหญ่ตั้งอยู่ได้ชั่วกัป เพราะโอชาเจริญงอกงาม. บทว่า กุทฺทาลปิฏกํ
แปลว่า จอบและกระบุง. ข้อว่า ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺเทยฺย ความว่า
ตัดให้เล็กให้ใหญ่ ได้แก่ให้เป็นท่อนเล็กท่อนน้อย. ในข้อนี้ มีการเทียบ
เคียงด้วยอุปมาดังนี้ ก็ในพระสูตรนี้ วัฏฏะอันเป็นไปในภูมิ ๓ เหมือน
ต้นไม้ใหญ่. พระโยคาวจรเหมือนบุรุษผู้ต้องการโค่นต้นไม้. ญาณคือความ
รู้เหมือนจอบ สมาธิเหมือนกระบุง ญาณเหมือนขวานสำหรับตัดต้นไม้
ปัญญาของพระโยคีผู้เรียนกัมมัฏฐานในสำนักอาจารย์แล้ว มนสิการอยู่
เหมือนเวลาที่ต้นไม้ถูกตัดที่ราก. เวลามนสิการมหาภูตรูป ๔ โดยย่อ
เหมือนเวลาที่ตัดเป็นท่อนเล็กท่อนน้อย. เวลามนสิการโดยพิสดาร ใน
โกฏฐาส ๔๒ เหมือนการผ่า. การกำหนดนามรูปด้วยอำนาจแห่งธรรม
เหล่านี้ คือ อุปาทายรูป และวิญญาณอันมีรูปขันธ์เป็นอารมณ์ เหมือน
เวลาเกรียก การแสวงหาปัจจัยของนามรูปนั่นแหละ เหมือนการถอนรากไม้.
การบรรลุผลอันเลิศ ( อรหัตผล ) ของพระโยคีผู้เจริญวิปัสสนาโดย
ลำดับ ได้สัปปายะอย่างใดอย่างหนึ่งแล้ว เมื่อพระโยคีผู้เจริญวิปัสสนาโดย
อยู่ นั่งขัดสมาธิท่าเดียวกระทำสมณธรรมอยู่ เหมือนเวลาที่ผึ่งลม ตากแดด
แล้วเอาไฟเผา. เวลาที่พระโยคีไม่ปรินิพพานในวันที่ตนบรรลุพระอรหัต
นั่นเอง แต่ดำรงอยู่ตราบเท่าอายุ เปรียบเหมือนมนสิการ. ความสงบแห่ง
วัฏฏะของพระขีณาสพ ผู้ปรินิพพานด้วยอนุปาทิเสสนิพพานธาตุเพราะ
ความแตกแห่งขันธ์ที่มีใจครอง พึงทราบเหมือนการโปรยเขม่าในลมแรง
และลอยไปในแม่น้ำ.
- จบอรรถกถามหารุกขสูตรที่ ๕
