จดหมายเหตุพระสุบินนิมิตร/อธิบาย
คติเรื่องสุบินนิมิตร คือ ที่เชื่อว่า ความฝันอาจจะสังหรณ์บอกเหตุการณ์อันจะเกิดขึ้นณภายหลัง เปนความเชื่อที่มีมาแต่ดึกดำบรรพ์แทบทุกประเทศ มีเรื่องราวอ้างถึงสุบินนิมิตรอยู่ในหนังสือซึ่งแต่งแต่โบราณมากกว่ามาก จะยกเปนตัวอย่างแต่เรื่องที่รู้กันอยู่ทั่วไป ดังเช่นในเรื่องพระปฐมสมโพธิ์ก็กล่าวว่า เมื่อพระบรมโพธิสัตว์เสด็จจุติมาสู่ปฏิสนธินั้น พระพุทธมารดาเสวยสุบินนิมิตรว่า พระยาช้างเผือกมาเข้าสู่พระครรภ์ แลเรื่องพระเจ้าปัสเสนทิทรงพระสุบิน ๑๖ ข้อแล้วไปทูลถามพระพุทธองค์ให้ทรงพยากรณ์ ซึ่งมักเรียกกันว่า พญาปัทเหวนฝัน ๑๖ ข้อ แต่งไว้เปนกลอนให้เราอ่านกันจนซึบซาบ มีความว่า "กระเบื้องจะเฟื่องฟูลอย น้ำเต้าอันลอยจะถอยจม" เปนต้นนั้น ต้มเดิมก็มาในคัมภีร์นิบาตชาดก เรียกว่า มหาสุบินชาดก เห็นได้ว่า คติเรื่องสุบินิมิตรเปนของมีมาเก่าแก่แต่ดึกดำบรรพ์.
เมื่อความเชื่อมีอยู่ว่า สุบินนิมิตรอาจจะสังหรร์บอกเหตุการณ์อันจะเกิดขึ้น ก็เปนธรรมดาที่จะเกิดความปราถนาอยากทราบล่วงน่าว่า เหตุการณ์ที่จะเกิดขึ้นนั้นจะเปนอย่างไร ผู้ที่สังเกตการณ์แต่ปางก่อนจึงแต่งตำหรับตำราไว้สำหรับทำนายสุบินนิมิตรว่า ถ้าฝันว่าอย่างนั้น ๆ มักจะมีเหตุการณ์อย่างนั้น ๆ เพราะฉนั้น จึงมักปรากฎในหนังสือเรื่องโบราณว่า ถ้าพระเจ้าแผ่นดินทรงพระสุบินนิมิตรแปลกปลาดเมื่อใด ก็โปรดให้ปโรหิตโหราจารย์ผู้รู้ตำราพยาการณ์ว่าจะมีเหตุร้ายดีประการใด ดังในเรื่องรามเกียรดิ์กล่าวว่า ทศกรรฐ์ให้พิเภกทำนายฝันเมื่อจะเกิดศึกพระราม แลในเรื่องมหาเวสสันตรชาดกกล่าวว่า พระเจ้าสญไชยให้โหรทำนายพระสุบินเมื่อจะได้พบสองกุมาร ฤๅจะยกตัวอย่างที่ใกล้เข้ามากว่านั้น ดังปรากฎในเรื่องพระราชพงศาวดารว่า สมเด็จพระนเรศวรมหาราชให้ทำนายพระสุบินเมื่อก่อนจะได้ทำยุทธหัตถีนั้นเปนต้น จึงเปนราชประเพณีมีสืบมาแต่โบราณตลอดจนในกรุงรัตนโกสินทร์นี้ ถ้าสมเด็จพระเจ้าแผ่นดินทรงพระสุบินนิมิตรแปลกปลาดอย่างใดแล้ว ก็โปรดให้พระราชาคณะแลราชบัณฑิตซึ่งนับว่าเปนผู้ที่ได้เล่าเรียนรู้ตำหรับตำรามากตรวจค้นตำหรับตำราทำนายพระสุบินนั้น แล้วจดวันคืนกับทั้งข้อความที่ทรงพระสุบินแลคำทำนายรักษาไว้คอยดูว่าจะมีเหตุการร์อย่างใดเกิดขึ้นฤๅหาไม่ หนังสือทำนายพระสุบินนิมิตรจึงเปนทำนองจดหมายเหตุอย่างหนึ่งซึ่งรักษาไว้ในหอหลวงเมื่อรัชกาลก่อน ๆ แต่จะมีสักกี่ฉบับทราบไม่ได้ เข้าใจว่า ประเพณีที่ให้พระราชาคณะแลราชบัณฑิตทำนายพระสุบินนิมิตรเห็นจะเลิกมาแต่ในรัชกาลที่ ๓ ด้วยปรากฎในจดหมายเหตุพระสุบินนิมิตรครั้งรัชกาลที่ ๓ ซึ่งพิมพ์ไว้ตอนท้ายสมุดเล่มนี้ว่า พระบาทสมเด็จฯ พระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพยากรณ์เอง หาได้โปรดให้พระราชาคณะแลราชบัณฑิตทำนายไม่
จดหมายเหตุพระสุบินนิมิตรซึ่งพิมพ์ในสมุดเล่มนี้ หอพระสมุดฯ ได้ต้นฉบับมาแต่ที่ต่าง ๆ รวบรวมไว้ได้ ๔ เรื่องด้วยกัน คือ ทำนายพระสุบินนิมิตรในรัชกาลที่ ๑ เมื่อปีชวด พ.ศ. ๒๓๓๕ เรื่อง ๑ ทำนายพระสุบินนิมิตรของกรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาทในรัชกาลที่ ๑ ร่วมราวคราวเดียวกับพระสุบินนิมิตรวังหลวง เรื่อง ๑ ทำนายพระสุบินนิมิตรในรัชกาลที่ ๒ เมื่อปีวอก พ.ศ. ๒๓๕๕ เรื่อง ๑ ทำนายพระสุบินนิมิตรในรัชกาลที่ ๓ เมื่อปีมะแม พ.ศ. ๒๓๙๐ เรื่อง ๑ กรรมการหอพระสมุดฯ เห็นว่า ถ้าไม่พิมพ์นานไป ก็จะสูญเสีย จึงได้พิมพ์รักษาไว้ในสมุดเล่มนี้.