ตอนที่ ๒ อธิบายว่าด้วยพวกฮ่อ มนุษย์จำพวกที่เรียกกันว่า "ฮ่อ" นี้ เรามักเข้าใจกันแต่ก่อนว่า เปนชนชาติหนึ่งต่างหาก เมื่อครั้งปราบฮ่อคราว พ.ศ. ๒๔๑๘ พระยามหาอำมาตย์ (ชื่น กัลยาณมิตร) จับได้ฮ่อส่งลงมายังกรุงเทพฯ มีเสียงกระซิบนินทากันว่าพระยามหาอำมาตย์จับเจ๊กส่งลงมาลวงว่าฮ่อเพราะผู้ที่นินทานั้นหารู้ความจริงไม่ ว่าฮ่อมันก็เจ๊กนั่นเอง เปนแต่ พวกไทยทางฝ่ายเหนือไม่เรียกว่าเจ๊ก เขาเรียกว่าฮ่อมาแต่โบราณ แม้ในหนังสือพระราชพงศาวดาร ซึ่งกล่าวถึงเรื่องจีนตีเมืองพม่าเมื่อ ตอนก่อนศึกอะแซหวุ่นกี้ ก็เรียกว่าฮ่อตามคำไทยข้างฝ่ายเหนือ บางทีคำที่เรียกว่าฮ่อนี้ ชั้นเดิมทีเดียวจะหมายความว่าพวกมงโคลที่ได้เปนใหญ่ในเมืองจีนครั้งราชวงศ์หงวน ฤๅมิฉนั้นจะหมายความว่าพวก เม่งจูที่ได้เปนใหญ่ในเมืองจีนครั้งราชวงศ์ไต้เชง เรียกให้ผิดกับจีน ก็อาจจะเปนได้ แต่ในชั้นหลังมาพวกชาวลานช้างแลลานนาในมณฑลภาคพายัพเรียกบรรดาเจ๊ก (ทั้งจีนแลเม่งจู) ที่ลงมาทางบกแต่ฝ่ายเหนือว่าฮ่อตามอย่างโบราณ เรียกพวกเจ๊กที่ขึ้นไปจากกรุงเทพฯ ว่าจีนฤๅเจ๊กตามคำชาวกรุงเทพฯ จึงชวนให้ชาวกรุงเทพฯ เข้าใจว่าฮ่อเปนชนชาติหนึ่งต่างหาก พวกฮ่อที่มารบกับไทยนั้น ที่จริงเปนจีนแท้ทีเดียว เดิมจีน พวกนั้นเปนขบถ เรียกพวกของตนว่า "ไต้เผง" หมายจะชิงเมืองจีน จากอำนาจพวกเม่งจู เกิดรบพุ่งกันในเมืองจีนเปนการใหญ่หลวง ในที่
