โคลงภาพจิตรกรรมฝาผนังเรื่องรามเกียรติ์
โคลงภาพจิตรกรรมฝาผนังเรื่องรามเกียรติ์
ห้องที่ ๑
โคนำจำเพาะพ้อง พานประสบ
ดอกประทุมห่อผอบ กลัดกลุ้ม
บานกลีบกลิ่นตรลบ เลวงรื่น รสนา
พระจึ่งเผยผอบอุ้ม บุตรแล้วรับขวัญ
ฯลฯ
กุศลดลแนะได้ ดวงจิต
เป็นบุตรสุดสมคิด พ่อแล้ว
พ่อจักเสกนามสฤษฎ์ พรสวัสดิ์ แม่นา
จงชื่อสีดาแก้ว เกิดเกื้อบุญธรรม
(พระยาศรีสุนทรโวหาร แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระชนกฤษีทำพิธีบวงสรวง ไถได้นางสีดา แล้วลาเพศกลับเข้ากรุงมิถิลา นางสีดาเป็นธิดาทศกัณฐ์และนางมณโฑ เมื่อเกิดถูกทำนาย่วาจะผลาญญาติ จึงถูกใส่ผอบลอยมาจนกระชนกฤษีพบเจ้า และฝังดินฝากเทวดาไว้
ห้องที่ ๒
สมเด็จภูวนาถเจ้า จอมภพ
ทรงตริเตรียมปรารภ เริ่มตั้ง
พิธียกศิลป์ครบ ตามสาตร ไสยเฮย
เสี่ยงสัตย์เสี่ยงบุญทั้ง เสี่ยงท้าวทุกนคร
ท้าวใดเคยคู่สร้าง บุตรี กูนา
ยกธนูโมฬี เชิดช้อน
จักสมภิเษกศรี สายสวาดิ กูแฮ
ใช่คู้แม้นคัดค้อน อย่าเขยื้อนสะเทื้อนไหว
(พระยาศรีสุนทรโวหาร แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ท้าวชนกปรารภจะหาคู่ให้นางสีดา จึงให้โหรหาฤกษ์
ห้องที่ ๓
ปางกษัตริย์เกษตรแคว้น สากล นครเฮย
โดยรอบขอบมณฑล ทั่วหล้า
ต่างทราบกิจนุสนธิ์ โดยราช- สาส์นนา
ว่าบัดนี้ชนกท้าว ธิราชไท้มิถิลา
ฯลฯ
ให้กษัตริย์ไปเสี่ยงอ้าง บารมี
ยกธนูโมฬี เลิศแล้ว
ใครยกธนูศรี สวัสดิ์เชิด ได้นา
จักภิเษกนางแก้ว กับผู้พยุงศิลป์
นานาอเนกร้อย เอ็ดกษัตริย์
ต่างยกพหลรัด รีบผ้าย
ดลแดนเขตจังหวัด เมืองมิ- ถิลาแฮ
ตั้งพลับพลาแยกย้าย รอบด้านแดนกรุง
(พระยาศรีสุนทรโวหาร แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ท้าวชนกให้ป่าวประกาศเชิญหน่อกษัตริย์ต่างเมืองมายกศรของพระอิศวรในกรุงมิถิลา
ห้องที่ ๔
ปางองค์เยาวเรศล้ำ ลักษมี
สถิตแทบปราสาทสี- หาสห้อง
ดลใจนาฏทฤษฎี โดยช่อง แกลแล
นัยน์เนตรนางเล็งต้อง เนตรไท้ผทมสินธุ์
กุศลสองก่อนสร้าง ทันถึง
เสียวจิตรพิศวาสรึง รักร้อน
ต่างองค์ต่างหลงตรึง ลานเสน่ห์ กันนา
พระเหลือบเยาวลักษณ์ค้อน ตอบให้ในที
(หลวงฤทธิพลไชย แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระรามสบเนตรนางสีดา ก่อนพิธียกมหาธนูโมฬี ของพระอิศวร
ห้องที่ ๕
กฤษณุรักษ์รู้ ทีองค์ อนุชแฮ
จึ่งเสด็จดำเนินหงส์ แช่มช้อย
ยื่นหัตถ์ยกศิลป์ทรง ชูเชิด ไว้นา
จะหนักแต่สักน้อย หนึ่งน้นฤๅมี
เสร็จแสดงวรเดชน้าว สายศิลป์ ประลองแฮ
ไหวหวั่นทั่วปถพิน แผ่นฟ้า
พโยมพยับอับเมฆิน ครรชิต ช่วงนา
วายุพัดปัดป่าวหล้า โลกแจ้งแสงสูริย์
(หลวงฤทธิพลไชย แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระรามยกมหาธนูโมฬีได้ ท้าวชนกจึงส่งราชสาส์นไปยังกรุงศรีอยุธยา
ห้องที่ ๖
สองเสด็จโดยด่วนเฝ้า อัยกา
ยบบาททูลจอมนรา ธิราชท้าว
หลานรักจักขอลา บัวบาท พระเอย
ไปอยุธยาด้าว ดุจได้สดับสาร
ฯลฯ
หลานรักจงรีบร้อน เร็วพลัน
ไปอยุธย์โดยวัน เริ่มไว้
กอปรการวิวาห์สรร ศุภฤกษ์ สองนา
ตามพระราชสาส์นไท้ ท่านท้าวบิตุรงค์
(พระยาสุนทรนุรักษ์ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระพรตพระสัตรุดอนุชาของพระรามทูลลาท้าวไกยเกษ (พระอัยกา(ตา) ของพระพรต) เพื่อไปกรุงศรีอยุธยา
ห้องที่ ๗
พระพรตพระสัตรุดพร้อม เสนี
จากที่พักเสด็จลี- ลาศเฝ้า
ถวายประณตฟังคดี บรมนาถ
แห่งพระบิตุเรศเจ้า อยุทธ์ด้าวภูวดล
ปางพงศ์จักรพรรดิเจ้า จอมธรรม์
เห็นพระโอรสพลัน ประภาษถ้อย
ตรัสสั่งสุมันตัน เตรียมพยุห- ยาตรเฮย
ไตรตรวจจงเรียบร้อย รุ่งแล้วจ้กจร
(พระยาสุนทรนุรักษ์ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระพรตพระสัตรุดทูลาท้าวไกยเกษไปกรุงศรีอยุธยาและตามเสด็จไปในงานวิวาห์ของพระรามที่กรุงมิถิลา
ห้องที่ ๘
พระจอมเมรุมาศทั้ง นางสุชา- ดาเอย
นำจักรีสีดา ด่วนคล้อย
สรงชลสุคนธา เสร็จประดับ เครื่องนอ
ดุจสุริยันจันทร์ย้อย หยัดหล้าเฉลิมศรี
จวบฤกษ์เทวราชเจ้า จอมมัฆ- วานนา
นำพระกฤษณุรักษ์ รีบแคล้ว
สุจิตรานาฎนำลัก ษมีสู่ แท่นเอย
สองร่วมเศวตรฉัตรแก้ว เกี่ยวด้วยการเฉลิม
(พระยาสุนทรนุรักษ์ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - อภิเษกพระรามกับนางสีดาในกรุงมิถิลา
ห้องที่ ๙
รามสูรอสุรร้าย เริงทนง
ถวิลจักประพาสดง ดับเศร้า
ทรงเครื่องทิพย์เสด็จทรง ขวานเพชร ศรแฮ
เหาะรีบลุป่าเข้า เขตรแคว้นมิถิลา
ถึงรถเห็นราชทั้ง สององค์
ขุนราพพิศยุพยง หยาดฟ้า
เหวยมนุษย์ไยทนง นามเช่น เราฮา
พานาฎผาดผ่านหน้า จักล้างชิงสมร
(ขุนท่องสื่อคนเก่า แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ท้าวทศรถ พระรามยกทัพกลับกรุงศรีอยุธยา พบรามสูรขวางหน้า พระรามรบกับรามสูร รามสูรเห็นเป็นพระนารายณ์จึงขอถวายศร พระรามฝากพระพิรุณรักษาไว้
ห้องที่ ๑๐
ทรพายินยิ่งแค้น หุนหัน
โผนเผ่นทลวงถลัน ขวิดคว้า
ทรพีย่อตัวนัน ยืนรับ รบพ่อ
ตัวต่อตัวต่างกล้า ต่อโต้กลางแปลง
กาสรสองเสี่ยวสู้ อลวน
หายต่อหาญเชิงชน เชี่ยวรู้
ต่างคล่องต่างแคล่วยล เสมอจักร หมุนนา
เสียงดุจลมพยุอู้ ทั่วทั้งอารัญ
(ขุนโอวาทวรกิจ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - นนทกาลซึ่งเป็นยักษ์เฝ้าทวารกำแพงชั้นในของพระอิศวร เกิดกำเริบไปหยอกนางมาลีซึ่งเป็นนางฟ้า พระอิศวรกริ้วจึงสาปให้มาเกิดเป็นควายเผือกชื่อทรพา และให้มีบุตรชื่อทรพีฆ่าตาย ด้วยเหตุนั้นทรพาจึงฆ่าควายลูกชายทุกคนที่เกิดมา แต่นางนิลาซึ่งเป็นเมียตัวหนึ่งแอบไปคลอดลูกชายในถ้ำ และขอให้เทวดาช่วยรักษาควายดำลูกตัวนี้ชื่อทรพา เมื่อเติบใหญ่วัดรอยเท้าบิดาได้แล้ว จึงไปท้าทรพารบ และฆ่าทรพาตาย แล้วจึงกำเริบไปท้าเทวดาอื่นๆ รบจนถึงพระอิศวร
ห้องที่ ๑๑
ปางไทเทเวศรเจ้า จอมสวรรค์
ยินอรรถวจนะอัน หยาบช้า
จึ่งเผยพจน์เทพยบัญ- ชาตรัส
เหม่ๆมึงนี่ท้า กล่าวถ้อยทารุณ
เผยอยกยศเขย่งอ้าง อวดหาญ
ทุดถ่อยทรพีพาล พูดเพ้อ
หยามหยาบหยิ่งทยาน จักยุทธ์ กูฤๅ
ยืนชงักแหงนชเง้อ ยื่นหน้าท้าทาย
(ขุนโอวาทวรกิจ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ทรพากำเริบมาท้ารบพระอิศวร พระอิศวรให้ไปท้าพาลีที่กรุงขีดขิน
ห้องที่ ๑๒
ปางพาลีสดับถ้อย ผรุสกา- สรแฮ
ทรงชักพระขรรค์อา- วุธแล้ว
โกรธเฉกอัคนีมา ฟอนฟาด ทรวงแฮ
โจนจากปราสาทแก้ว กาจเข้ารณรงค์
ทรพีจิตจ่อจ้อง คอยผจัญ
มุขเบิ่งหยุดยืนยัน ขยับข้อ
บุตรอินทร์อุกสอึกผัน พักตร์ต่อ ยุทธ์แฮ
ขุนกระบือมิถดท้อ รับถ้าเร็วถึง
(หมื่นนิพนธ์ไพเราะ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ทรพีบุกเข้าถึงหน้าลานกรุงขีดขินท้าพาลีรบ
ห้องที่ ๑๓
หกเทพย์ออกจากเบื้อง กายควาย
แสดงฤทธิ์เพราพราย แพร่ถ้ำ
เฉพาะกระบี่บฉาย โฉมเฉิด ลออเอย
รเห็จจากสิงขรล้ำ ลุ้าพิมานเนา
พาลียลแยบยิ้ม โผนทยาน
จับกระบืออหังการ ฤทธิ์แกล้ว
ทรพีต่อรำบาญ แรงพิบัติ ถอยเฮย
กระบี่เทิดขรรค์แก้ว ฟาดต้องกาสร
(หมื่นนิพนธ์ไพเราะ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พาลีลวงทรพีให้ไปสู้กันในถ้ำ และสั่งสุครีพว่าถ้าเลือดไหลออกมาข้นหมายความว่าเป็นเลือดทรพี ถ้าเลือดไหลออกมาเหลวเป็นเลือดตน ถ้าเป็นอย่างหลังให้สุครีพสั่งวานรขนหินปิดปากถ้ำเสีย หลังจากรบกัน ๗ วันพาลีฆ่าทรพีตายในถ้ำ ด้วยออกอุบายให้เทวดาหกองค์ที่รักษาทรพีออกจากกายของทรพี บังเอิญคืนก่อนนั้นฝนตก เลือดที่ไหลออกมานอกถ้ำจึงเหลยว สุครีพสำคัญผิดจึงให้พวกวานรขนหินปิดปากถ้ำเสีย พาลีโกรธขับไล่สุครีพออกจากเมืองไปอาศัยอยู่ที่อัมตังสิงขร เพราะนึกว่สุครีพคิดจะแย่งสมบัติกรุงขีดขิน
ห้องที่ ๑๔
ฝ่ายกุจจีแต่ต้อง กสุนแผลง
อาฆาตพระรามแหนง นึกร้าย
พอการอภิเษกแจง จัดพรัก พร้อมเฮย
ค่อมคิดแล้วรีบผ้าย สู่เฝ้ามหิษี
พิไรว่าพระแม่เจ้า จอมไกย เกษเอย
รามจักครองเวียงไชย เฉิดหล้า
พระพรตยศหย่อนไฉน นึกอัป ยศเอย
พระแม่ทูลอย่าช้า เรื่องท้าวสัตย์ปทาน
(ขุนมหาสิทธิโวหาร แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - นางกุจจีค่อมทูลยุยงนางไกยเกษีมิให้พระรามได้ราชสมบัติกรุงศรีอยุธยา โดยให้ออกเดินป่าเป็นเวลา ๑๔ ปี เพราะเหตุว่าพระรามเมื่อทรงพระเยาว์เคยแกล้วนางโดยยิงกระสุนใส่หลังของนางแอ่นไปข้างหน้าแล้วกลับมาข้างหลังดังเดิม ทำให้นางได้รับความอับอาย
ห้องที่ ๑๕
ฝ่ายกุจจีค่อมแจ้ง ขยิ่มใจ จรเฮย
สมที่คิดกลใน นึกนั้น
ถึงเข้ากราบอรไท ทูลเรื่อง สั่งนา
ว่าอมาตย์มาชั้น โปรดเกล้าทูลเตือน
ไกยเกษีสดับรู้ กิจสรรพ์ สั่งเอย
จงกุจจีจรพลัน เถิดเจ้า
บอกอมาตย์สุมันตัน ทูลพระ รามนา
บิตุรศให้มาเฝ้า ที่ท้องพระโรงใน
(ขุนมหาสิทธิโวหาร แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ท้าวทศรถให้ตั้งกระบวนแห่พระรามเลียบเมือง เพื่อจะขึ้นครองราชย์
ห้องที่ ๑๖
พระลักษมณ์ทราบเหตุสิ้น แสนเคือง
พระพี่บ่ได้เมือง มุ่นเศร้า
จับศรฤทธิเรือง น้าวมุ่ง พระนางแฮ
พระกฤษณ์ทราบเสด็จเข้า ยุดห้ามอนุชา
พระบิตุรงค์ทรงสัตย์ไว้ เดิมมี
กับแม่ไกยเกษี สั่งซ้ำ
แรมป่าสิบสี่ปี จึงกลับ กรุงแฮ
จำพี่จักผดุงค้ำ สัตย์นั้นคงควร
(ขุนมหาสิทธิโวหาร แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระรามเตรียมการบวชเป็นฤษี พระลักษมณ์ออกบวชตาม พระพรตจะฟันนางไกยเกษีมารดา เหตุที่ทำให้พระบิดาคือท้าวทศรถเสียพระทัยจนสิ้นพระชนม์
ห้องที่ ๑๗
ปางจอมอยุธเยศไท้ ทิวงคต
สองมหิษีกำสรด โศกสอื้น
จึงสองพระนักพรต สู่นิเวศน์ วังนา
พร้อมหมู่อำมาตย์สดื้น ตื่นหน้านางสนทม
จึงบรมนักสิทธิ์ให้ พนักงาน
ยกพระสพสนานธาร ผ่องแผ้ว
ทรงภูษิตอลงการ เครื่องกษัตริย์ เสร็จแฮ
เชิญพระศพลงโกศแก้ว สถิตชั้นสุพรรณราย
(นายเสถียรรักษา แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ท้าวทศรถสิ้นพระชนม์ ตั้งพระเมรุมาศท้าวทศรถ พระฤษีห้ามไม่ให้นางไกยเกษีและพระพรตขึ้นไปขมาพระศพ
ห้องที่ ๑๘
ห้ากษัตริย์อีกทั้ง สองดา- บสแฮ
มาที่ประชุมโยธา แห่งหั้น
ให้พระพรตเนารา- ชะรถ ทรงเอย
พาเที่ยวในไพรดั้น สืบไท้ทรงสังข์
ข้ามธารเหวโขดข้าง เนินไศล
เห็นพฤกษ์ทิวไรไร ฝั่งน้ำ
นามเรียกสะโตงใน แนวป่า นั้นนา
รีบเร่งพหลล่วงล้ำ ลาศเข้าเขตนที
(พระเทพกระวี แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระพรตพระสัตรุดกับสามชนนีซึ่งมีนางไกยเกษีรวมอยู่ด้วยออกตามพระราม เพื่อขอร้องให้กลับคืนกรุงศรีอยุธยา
ห้องที่ ๑๙
ห้ากษัตริย์เสด็จข้าม เฉนียนชล
ถึงฝั่งกับพวกพหล คับขั้ง
ชนนีเสด็จเนาบน รถรีบ ยาตรเฮย
ลุบริเวณชฎิลยั้ง หยุดพ้องพลพนท์
ทัพคั่งนอกเขตรด้าว กุฎี
พระพรตเชิญชนนี เสด็จเต้า
สองดาบสนำวิถี สี่กษัตริย์ จรแฮ
ถึงถิ่นภารทวาชเข้า นบน้อมนักธรรม์
(พระเทพกระวี แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระรามพระลักษมณ์นางสีดา พบกับฤษีสรภังค์
ห้องที่ ๒๐
บัดนั้นพิราบร้าย เรืองฤทธิ์
จวบเจ็ดทิวาคิด ใคร่ผ้าย
สวมสอดรัตนพิจิตร อ่าอาตม์
จับหอกทยานย้าย ยาตรเข้าไพรสัณฑ์
จับสัตว์กินอิ่มแล้ว ดึงลัดา มานอ
ผูกบาทคชคอนคลา คล่าคล้อย
ถึงสวนพิศพฤกษา เห็นหัก รทมเอย
บ่าวเจ็บตายกว่าร้อย โกรธฟุ้งตวาดถาม
(พระเจ้าราชรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าบุตรี ทรงนิพนธ์)
- แปลร้อยแก้ว - พระราม พระลักษมณ์ นางสีดา เข้าสวนพิราพ และฆ่าพิราพตาย
ห้องที่ ๒๑
วันนั้นยักษืชื่ออ้าง ชิวหา
แปลงรูปคือพรหมตา หลับพริ้ง
ลิ้นแลบปิดลงกา มืดทั่ว
หลับสนิทดังว่าทิ้ง ร่างม้วยอาสัญ
จอมราชไล่มคแล้ว เร่งพล กลับเฮย
ถึงบูรีแลมน มืดหล้า
ตรัสสั่งอสุรสกล เกรียวกู่ เรียกเฮย
แต่สักตนฤๅอ้า ปากร้องรับขาน
(นายโตเปรียญ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ทศกัณฐืพระพาสป่าให้ชิวหาน้องเขยรักษาเมือง ชิวหาตระเวนรักษาเมืองจนง่วงนอนทนไม่ไหวแผลงฤทธิ์แลบลิ้นปิดเมืองไว้ ทศกัณฐ์กลับมาไม่เห็นเมือง ขว้างจักรถูกลิ้นชิวหาจนตาย
ห้องที่ ๒๒
ปางขุนขรสถิตพร้อม เสนา
ยลขนิษฐ์ขาดแขนขา จมูกหวิ้น
หูปากแหว่งสงกา จึ่งตรัส ถามเอย
นางสดับแสร้างแต่งลิ้น กล่าวล้วนดีสม
เดิมลาทศพักตร์เข้า ไพรศรี
สหนึ่งนาฏสองชี ยั่วเย้า
น้องรักบ่ไยดี มันโกรธ
ทำโทษเพียงข้าเจ้า จักม้วยมรณา
(หม่อมเจ้าชายดำ ทรงแต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - นางสำมนักขาเมียชิวหามาเกี้ยวพระรามพระลักษมณ์ ถูกพระลักษมณ์ตัดหูตัดจมูก มาทูลฟ้องพระยาขรพี่ชาย พระยาขรยกทัพออกรบพระราม พระรามฆ่าตาย
ห้องที่ ๒๓
ตรีเศียรได้สดับถ้อย พลทูล
ทรงโศกอาดูรพูน เทวษเศร้า
คิดถึงเหล่าประยูร พงศ์เผ่า ท่านเฮย
สามโอษฐ์สั่งมาตย์เร้า ผูกช้างจัดพล
ฯลฯ
ราเมศรยลจักรเจ้า มัชวาร เวียนแฮ
ทรงลั่นอัคนิวาตผลาญ จักรแก้ว
จักรแหลกล่วงพะควาญ คชมอด ม้วยเฮย
ขุนยักษ์ตกดินแล้ว เผ่นเข้าราวี
(จมื่นทิพยเสนา แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระยาทูตกับพระยาตรีเศียรพี่ชายนางสำมนักขายกพลออกไปรบกับพระราม พระรามสังหารพระยาทูตและพระยาตรีเศียร
ห้องที่ ๒๔
มารีศโลดล่อล้อ นเรศวร
เห็นพระห่างหวางหวน หกเลี้ยว
เผ่นโผนกระโจนจวน จักค่ำ ลงแฮ
รามราชพิฆาตเขี้ยว ขับข้ามตามกวา
ล้างผลาญมารมฤคล้า แรงแสยง เดชเฮย
กลับพักตร์เป็นยักษ์แฝง ป่าป้อง
ภูวนาภพิฆาตแผลง ศรเสียบ มารแฮ
ยักษ์ร่ำทำเสียงร้อง ลักษมณ์อ้ามาพลัน
(พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้วรวรรณากร ทรงนิพนธ์)
- แปลร้อยแก้ว - นางสำมนักขามาทูลทศกัณฐ์ถึงความงามของนางสีดา ทศกัณฐ์หลงเชื่อ ให้มารีศแปลงกายเป็นกวางทองไปลวง แล้วตนเองแปลงเป็นฤษีเข้าลักนาง พระรามแผลงศรต้องมารีศตาย
ห้องที่ ๒๕
ลูกลมสมเยศอ้าง หนุมาน
จากพิถีสู่สถาน ถิ่นไม้
ประสบสองมหาศาล โสภาคย์ พรรณแฮ
อยากสมานมิตรไท้ ท่านท้าวทางกล
กำแหงแปลงเพศเพี้ยง พานร น้อยเฮย
ปีนป่ายต่ายพฤกษ์จร จวบท้าว
แผลงฤทธิ์ปลิดใบกร เก็บทุ่ม ทิ้งแฮ
พระลักษมณ์ห้ามลิงห้าว ห่มไม้คลายทวี
(พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้วรวรรณากร ทรงนิพนธ์)
- แปลร้อยแก้ว - พระรามพระลักษมณ์ตามหานางสีดา พบสดายุ พระยานกบอกข่าวว่าทศกัณฐ์ลักไป สดายุถวายแหวนแล้วสิ้นใจ พระรามปลงศพให้แล้วติมตามพลีดเข้าไปในวงแขนยักษ์กุมพล โปรดยักษ์กุมพลพ้นทรมานกลับขึ้นไปแดนสวรรค์ ต่อมาหนุมานถวายตัว
ห้องที่ ๒๖
ถึงประทับยับยั้งร่ม นิโครธา
สุครีพบังคมลา บาทไท้
พระสรงเทพยสาตรา เสร็จรด กระบี่แฮ
ออกโอษฐ์อวยพรให้ ฤทธิ์ร้าเรืองณรงค์
สุครีพลาเลื่อนขึ้น เวหาส เหินแฮ
ลอยลิ่วตรงปราสาท เรียกร้อง
เหวยๆ หน่อเทวราช เร่งออก มาเฮย
ตัวท่านวันนี้ต้อง มอดม้วยมฤตยู
พาลีดาลเดือดได้ ยินอนุช เรียกนา
จับพระขรรคาวุธ วิ่งคว้าง
ดาราวิเชียรฉุด ช้าก่อน พระเอย
เห็นจักรมีพวกอ้าง จึ่งกล้าท้าณรงค์
(ขุนวิจิตวรสาสน์ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - หนุมานพาสุครีพมาเฝ้าพระราม สุครีพกับพาลีรบกัน จนพาลีรู้ว่าพระรามเป็นนารายณ์อวตาร จึงยอมตายตามคำสาบานที่ได้ให้ไว้แต่ก่อน เพราะแย่งนรางดาราที่พระอิศวรประทานให้แก่สุครีพมาเป็นเมียของตน
ห้องที่ ๒๗
อมเรศทราบเหตุให้ วิศณุกรรม์
นำทิพยอาภรณ์สรรพ์ เสร็จพร้อม
สู่คันธมาทน์เนรัญ มิตรพลับ- พลาแฮ
ใร่มรังใหญ่ค้อม เขตด้าวภูมิดี
อักษรลิขิตไว้ ใบบาน แกลแฮ
ว่าพระจอมมัฆวาน เสกสร้าง
ถวายองค์พระอวตาร ปชุมพยุห์ ทัพเอย
ปขจึดสัตว์บาปล้าง ราพเสี้ยนอสูรพาล
(หลวงภาษีวิเศษ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระรามเผาศพพาลี เฃและเทวดานำเครื่องทรงมาถวายให้พระราม พระลักษมณ์สึกจากเพศฤษี
ห้องที่ ๒๘
เดชเวทเหมุทกฟุ้ง วายุพัด ต้องแฮ
ปวงกระหลับสงัด เงียบพร้อม
หนุมานถอดยอดรัตน์ ปราสาท
ทลุล่วงพิดานด้อม จวบท้าวเธอผทม
ช้อนแท่นพานเรศรขึ้น คัคนานต์ ระเห็จเฮย
สุครีพเหาะตามหลาน ลิ่วฟ้า
ชั่วนิ้วลัดลุสถาน คันธมาทน์
ลงจากโพยมสู่หล้า จรัสแจ้งแสงจันทร์
(นายเสถียรรักษา ผู้แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระลักษมณ์มาเตือนสุครีพเรื่องจะช่วยค้นหานางสีดส หนุมานลักท้าวมหาชมพู พระราชาแห่งอาณาจักรวานรอีกแห่งหนึ่งซึ่งเป็นสหายกับพาลีไปถวายพระรามที่ภูเขาคันธมาทน์ เพื่อจะให้เป็นพันธมิตรกับพระราม
ห้องที่ ๒๙
เสด็จออกตรัสกิจร้า อรินทร์มาร
ปวงมาตยาทูลสาร ขจัดแผ้ว
ขอให้กระบินทร์หาญ ไปสืบ ผลูนา
เยือนพระลักษมีแล้ว จึ่งผ้ายพหลรณ
ทรงอบสั่งสุครีพให้ จัดทหาร จรแฮ
ทูลว่าชมพูพาน กลั่นกล้า
อีกองคตหนุมาน สามฉาด เฉลียวนอ
พระสดับพลางหยิบผ้า สพักทั้งแหวนพธู
(นายทัด กุเรเตอร์ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระรามให้สามทหาร คือ อนุมาน องคต และชมพูพาน ไปสืบข่าวนางสีดา และสืบหาทางไปกรุงลงกา
ห้องที่ ๓๐
ยักษ์ตอบปักหลั่นนี้ คือนาม ข้าเอย
เดิมรักสนมงาม เงื่อนชู้
ป้องปิดบมิดความ พรายแพร่ ออกนา
องคือมรินทร์รู้ สาปข้าเป็นมาร
ซ้ำสาปให้อยู้เฝ้า สระศรี
ต่อพบทหารจักรี เดชกล้า
ลูบกายครบสามที สูญโทษ สาปแฮ
ขอท่านจงโปรดข้า ช่วยให้คืนสวรรค์
(นายทัด กุเรเตอร์ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - องคตลูบหลังยักษ์ปักหลั่นให้พ้นสาป ระหว่างเดินทางไปกรุงลงกา
ห้องที่ ๓๑
ตรับสารขานตอบชี้ มรรคา
โพ้นฟากมีสิทธา หนึ่งเจ้า
ไปถึงจึ่งแวะหา ถามเหตุ ท่านเฮย
แถลงกิจตามข้อเค้า จบแล้วลับหาย
หนุมานตระหนักถ้อย ปรีดา
ร่ายเวทกลับกายา ใหญ่ง้ำ
หางขึงทอดข้ามสา- คเรศรับ กระบี่เฮย
สรรพเสร็จส่งข้ามน้ำ นับถ้วนกระบวนคลา
(นายทัด กุเรเตอร์ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - หนุมานส่งนางบุษมาลีขึ้นสงรรค์ แล้วร่ายเวทแปลงตัวให้ใหญ่ พาฝูงลิงข้ามมาพบพระชฏิลฤษีเพื่อถามทางไปกรุงลงกา
ห้องที่ ๓๒
ผีเสื้อสิ้นคิดอ้า โอษฐ์ออก
ดุจอ่าวคอยขยอก กระบี่เคี้ยว
เนตรแม้สุริยกลอก กลับมุ่ง
โดดเด่นสาครเลี้ยว แล่นคว้าวานร
หนุมานหาญระเห็จเมื้อ หมายเฉพาะ
ตรงโอษฐ์มารเข้าเหมาะ มุ่งล้าง
ออกกรรณยักษ์ขวาเหาะ หันกลับ
รีดรุดประเวศข้าง ช่องซ้ายโสตมาร
(หม่อมราชวงศ์ วิน แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - หนุมานฆ่าอสุรีผีเสื้อสมุทรนายด่านทางน้ำเฝ้ากรุงลงกา
ห้องที่ ๓๓
ผิดองค์ลิงแล่นค้น ปรางค์มณี หนึ่งนา
พบแทตย์หนุ่มเขียวสี เฉกย้อม
นางร่วมแท่นเลิศฉวี วรรณผ่อง พักตร์เอย
สามเล่มศิลป์ชัยพร้อม ท่าแกล้วการณรงค์
กลับสู่ปรางค์สี่ได้ เห็นองค์
ทศพักตร์นอนแนบอนงค์ สนิทเนื้อ
ตริว่าลักษมีปลง จิตเสน่ห์ มารแฮ
โกรธยักษ์ชักตรีเงื้อ ปจวบจิ้งจกเสียง
(หม่อมราชวงศ์ วิน แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - หนุมานเข้าพบพระฤษีนารท ลองฤทธ่แพ้พระฤษีและรบกับนางอากาศตะไลเสื้อเมืองกรุงลงกา นายด่านทางอากาศ ฆ่านางอากาศตะไลตาย แล้วค้นหานางสีดาในวังทศกัณฐ์
ห้องที่ ๓๔
ทศพักตร์แต่ลักได้ นางสี- ดาเฮย
มาอยู่ในสวนเทวี เทวษเศร้า
จวบจวนขวบฤๅมี พานพบ พักตร์นา
รุมรอุอกเร้า รักร้อนคนึงถึง
ฯลฯ
ชมนางพลางเร่งร้อน ใจลี- ลาศนา
เถลิงแท่นทองมณี เพรพร้อย
นั่งแทบพระลักษมี เสาวภาคย์
เหลือบเนตรชำเลืองช้อย ขยิ่มยิ้มทยานใจ
ฯลฯ
ร่ำพลางนางหน่วงขึ้น รุกขา
ขุนกระบี่บังกายา ยอบเฝ้า
นางจับพระภูษา สวมกิ่ง โศกเฮย
รีบกระสันศอเข้า ทอดทิ้งองค์ลง
(พระยาศรีสิงหเทพ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ทศกัณฐ์เกี้ยวนางสีดาในยสวน นางสีดาผูกศอ หนุมานช่วยแก้ทัน แล้วถวายแหวนของพระราม
ห้องที่ ๓๕
ลูกลมเลิศเลื่องล้ำ เลอหาญ
ลาจากองค์นงคราญ นึกได้
เรามาสื่อสืบสาร เสร็จสบ นางนา
จำประลองฤทธิ์ให้ หากรู้แรงมาร
ตริเสร็จระเห็จขึ้น รุกขา
หักกิ่งจันทร์จำปา ปีบแก้ว
ม่วลมุดพุทรา สกัดหล่น ลงแฮ
ทิ้งฉุดหลุดรากแล้ว แกว่งคว้างพลางโยน
(พระยาศรีสิงหเทพ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - หนุมานเข้าหักสวนขวัญ ฆ่าสหัสกุมารตาย อินทรชิตจับตัวได้
ห้องที่ ๓๖
ทศพักตร์เผยพจน์เอื้อน โองการ ถามแฮ
ไฉนจักฆ่าเองผลาญ ชีพได้
สิ่งใดซึ่งประหาร ชีวิต วอดนา
สูเร่งบอกเหตุให้ แต่ล้วนใจจริง
ลิงหลอกบอกเหตุท้าว ยักษา
เพลิงคลอกเผากายา มอดม้วย
ทศพักตร์สั่งเสนา มารจับ ลิงแฮ
ผูกรัดพันพัตรด้วย นุ่นเคล้น้ำมันชโลม
(พระยาศรีสิงหเทพ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - หนุมานถูกลงโทษต่างๆ ลงท้ายลวงทศกัณฐ์ให้เอาไฟเผาตนแล้วเลยเผาเมืองลงกา
ห้องที่ ๓๗
เสด็จทรงบุษบกแก้ว อลงกต
พระประยูรสนมประณต นั่งล้อม
ลอยเลื่อนสู่บรรพต นามสัต นานา
ถึงประทับสถานพร้อม พรั่งหน้าพลามาร
โชลนจ่าวิเสทล้วน ชาววัง
ตกตะลึงตึงตัง ตื่นเต้น
ขนของวิ่งไปยัง ศิขเรศ
บ้างออกนอกวังเขม้น สู่ด้าวสัตนา
(พระยาศรีสิงหเทพ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ทศกัณฐ์พาพระญาติวงศ์หนีเพิงไปอยู่เขาสัตนา
ห้องที่ ๓๘
ปางทศพักตร์พร้อม มหิษี สนมเอย
ประทับสัตนาคิรี พักยั้ง
เล็งประเทศธานี เพลิงทรุด โทรมแฮ
เธอตรึกเหตุคราวครั้ง นิเวศสร้างปางบรรพ์
เดิมลงกาบุเรศนี้ พรหมา
รังประสาทอัยกา ธิราชไท้
งามสอาดโอภา ภพเทพ ถึงฤๅ
จำจักเชิยเทพให้ นิมิตแม้นเมืองพรหม
(ขุนพิสนฑ์สังฆกิจ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ทศกัณฐ์ขอให้เทวดาลงมาสร้างเมืองใหม่ให้
ห้องที่ ๓๙
พระเสด็จยาตรเยื้องสู่ พระพลา
ประทับเสร็จเสนา แน่นเฝ้า
ร่ำถึงเหตุสุดายา จิตจา นานเอย
จำจะยกพหลเต้า ติดล้อมเมืองมาร
รอญราพณืรับพนิตเจ้า จอมพธู
คืนกลับอโยธยายู- ยาตรเต้า
พอตกโอษฐ์ชมพู- พานนบ สนองแฮ
เขาหนึ่งตั้งที่เข้า ท่าข้ามเขตมาร
(ขุนพิสนฑ์สังฆกิจ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - สามทหารกลับจากกรุงลงกามาเฝ้าพระราม พระรามยกพลไปประชิดกรุงลงกา
ห้องที่ ๔๐
ปางทศพักตร์เผ่าพ้อง พงศ์พรหม- เมศเฮย
กับมิ่งมณโพผทม แท่นแก้ว
ทรงสถิตแต่ประถม ยามค่ำ
ธม่อยหลับสนิทแล้ว ล่วงพ้นยามประฉิม
ทัณฑ์จะถึงชีพไท้ ทศกัณฐ์
เกิดนิมิตมหัศจรรย์ จิตว้า
ตกใจตื่นตรองฝัน เฟือนเฝื่อน ใจแฮ
พอสุริยจัดแจ่มฟ้า ฝ่ายท้าวเสด็จสรง
ทรงเครื่องเสร็จท้อง โรงธาน ท่านแล
ประทับอาสน์อมาตย์มาร หมอบเฝ้า
องค์อสุรโองการ บอกกิจ พิเภกเอย
เรานิทรคืนนี้เจ้า พี่เคลิ้มหลับฝัน
(พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าเกษมศรีศุภโยค ทรงแต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ทศกัณฐ์ฝัน พิเภกทำนายว่าจะตายหมดทั้งโคตร ให้ส่งสีดาคืน ทศกัณฐ์โกรธ ขับพิเภกออกจากเมือง
ห้องที่ ๔๑
จักกฤษณ์จึ่งตรัสด้วย มนตรี
พิเภามาฝากชี พิตไว้
รับควรมิควรดี ใดบอก เราเอย
ญาณฤกษ์ควรเลี้ยงใช้ แต่เชื้อทศกัณฑ์
สุครีพทูลว่าต้อง ทดลอง
ให้กระทำสัตย์สนอง บาทไว้
ใจตรงจึ่งควรปอง โปรดชุบ เลี้ยงแฮ
ผิวพิรุธจักได้ เฆี่ยนซ้ำบั่นเศียร
(พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าเกษมศรีศุภโยค ทรงแต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - นิลนนท์จับพิเภกได้พามาเฝ้าพระราม พิเภกขอสวามิภักดิ์อยู่ด้วยและขอดูกำลังฤทธิ์ทหารเพื่อเปรียบเทียบกับฝ่ายลงกา
ห้องที่ ๔๒
ครื้นๆ พื้นพวกข้าง ขีดขิน เมืองฮา
ถั่นๆ บั่นศืขริน แบกร้อง
ต่างๆ คว่างหอบหิน ทายทุ่ม กันแฮ
หลัดๆ ปัดปิดป้อง ต่างป้องปิดกัน
อลวนพลเดชพื้น ชมพู พลเฮย
ง้างงัดแง่ผาชู เพียบพื้น
ต่างเดาะต่างโยนดู ดุจจักร ผันแฮ
ต่างคว่างต่างเท้งครื้น ครั่นครื้นพงพนานต์
อุโฆษบรรพตร้าว เราะกัน
เป็นประกายเปลวควัน กลบฟ้า
หินหักกระจายผัน บินทั่ว ทิศเฮย
พยุยับอับหล้า เล่ห์พื้นโพยมพัง
(พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าเกษมศรีศุภโยค ทรงแต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ก้อนหินที่เกิดจากการประลองกำลังของกองทัพลิงตกทีกรุงลงกา ทศกัณญ์ใช้ให้สุกรสารไปดู
ห้องที่ ๔๓
หนุมานรับยาตรขึ้น เวหา หนเอย
ถึงทัพกลับกายา ใหญ่ง้ำ
หัตถ์หนึ่งครอบโยธา ทั้งหมด
ต้อนออกทีละตนน้ำ จิตรจ้องจับมาร
สุกรสารตกประหม่าหน้า ซีดสลด ลงนอ
ลับล่อรอจ้องจด สุดท้าย
คิดลี้จะหนีสด สุดยาก นักเฮย
สุดคิดที่จักผ้าย ย่อยั้งฟังการ
(พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าเกษมศรีศุภโยค ทรงแต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - หนุมานจับสุกรสารถวายพระราม พระรามให้ลงโทษสุกรสาร แล้วทศกัณฐ์แปลงเป็นฤษีมาบอกให้พระรามยกทัพกลับไป
ห้องที่ ๔๔
ไทแทตย์ถึงถิ่นแล้ว ลำเค็ย
รำลึกกลึกเห็น เหตุน้อย
ตรัสหาพระหลานเบญ- ญกายบอก เหตุแฮ
ให้ตัดศึกนางอ้อย อิ่งอ้อนวอนวิง
ฯลฯ
พึ่งหลายวานอย่าน้อย กมลขมา เทอญแม่
เชิญช่วยออกอาสา ศึกด้วย
แปลงโฉมเฉกสีดา ดลหาด ทรายเฮย
ลงทอดธารทำม้วย มอดแล้วลอยไป
(หมื่นพากยโวหาร แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ทศก้ณฐ์ให้นางเบญกายแปลงเป็นสีดาทำตายลอยน้ำไปเพื่อทำอุบายตัดศึก นางเบญกายไปเฝ้าดูตัวน่างสีดาแล้วกลับมาแปลงให้ทศกัณฐ์ดู
ห้องที่ ๔๕
พระนรายน์เห็นชอบให้ ชุมเชิง ตะกอนแฮ
กระบี่แบกศพเถลิง แหล่งนั้น
เบญกายก็ระอุเพลิง ผลาญพลุ่ง ผลุดแฮ
เหาะโด่งโดยควันดั้น ดอดด้นดันหนี
หนุมานทยานยุดได้ ดวงสมร มารนา
พาสู่พระสี่กร แก่นไท้
พระตรวาดรวีสร ประสาทสุ- ครีพแฮ
สูซักจริงจงได้ เสด็จขึ้นพลับพลา
(หมื่นพากยโวหาร แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระรามลงสรงน้ำ พบเบญกายแปลงคิดว่าเป็นนางสีดา พระรามโศก หนุมานขอพิสูจน์เอาศพเผาไฟ เบญกายหนี หนุมานจับตัวมาถวาย เบญกายถูกลงโทษ จึงสารภาพ พิเภกทูลให้ฆ่า พระรามให้หนุมานพากลับไปส่งกรุงลงกา
ห้องที่ ๔๖
ตรัสสั่งสุครีพให้ เกณฑ์นิกร กระบินทร์เฮย
ถมก่อวิถีจร อย่าช้า
บัดบุตรรวิวร รับรีบ มาแฮ
เกณฑ์บุตรพระกาฬกล้า กลั่นทั้งหนุมาน
สองสัญญารับทิ้ง ผลัดขน ผานา
วายุบุตรขีดขินพหล ตรวจใช้
นิลพัทจัดคุมพล ลิงเหล่า ชมพูแฮ
ยี่สิบเจ็ดสมุทรให้ รีบเข้าทลายเขา
(พระยาราชสัมภารากร แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระรามให้จองถนนข้ามไปกรุงลงกา หนุมานรบกันนิลพัทเรื่องรับก้อนหิน พระรามขับนิลพัทไปรั้งเมืองขีดขิน
ห้องที่ ๔๗
ลูกลมไล่กระชั้น ฟันปลา
จวบสุพรรณมัจฉา เฉิดช้อย
นรลักษณ์เล่ห์เลขา ดำผ่อง ผิวแฮ
หางอย่างปลาแน่งน้อย นาฏแม้นโฉมสวรรค์
ฯลฯ
นางขอชีพิตพร้อง สมญา
เราสุพรรณมัจฉา บุตรไท้
ทศเศียรราชบิดา ดำรัส สั่งแฮ
เกณฑ์หมู่มัศยาให้ คาบรื้อผาถนน
(พระยาราชสัมภารากร แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ทศกัณฐ์สั่งนางสุพรรณมัจฉาให้นำบริวารทำลายถนน หนุมานจับนางสุพรรณมัจฉาได้
ห้องที่ ๔๘
บุตรกระบินทร์ยินแทตย์ไท้ บัญชา ถามเอย
ทูลแต่โดยเดิมมา ไม่พลั้ง
นามข้าชื่อมัจฉา- นุเทพย์ สฤษฎ์แฮ
จงทราบโดยเหตุตั้ง สัตย์น้อมทูลเสนอ
จอมมารโสมนัสด้วย สมนิมิต
ตรัสว่าเรารักสนิท แน่ถ้อย
จงเป็นปิยบุตรคิด ควรสมัค ใจนา
พลันรับกุมารน้อย สถิตเบื้องรถทรง
(พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นอดิศรอุดมเดช ทรงแต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - นางสุพรรณมัจฉาคลอดมัจฉานุลูกชายหนุมานที่หาดทราย ไมยราพซึ่งเป็นยักษ์และญาติกับทศกัณฐ์ไปพบ พามาเลี้ยงเป็นบุตรบุญธรรม
ห้องที่ ๔๙
พานเรศเห็นจบแจ้ง ในกล ยักษ์เอย
จึ่งแทรกพสุธาดล ดัดดั้น
เห็นยักษ์นิมิตตน แอบอยู่
จึ่งแกว่งตรีกระชั้น จู่จ้วงโจมประจัญ
ยักษ์ฝันเซซวดซ้ำ เสียที
จึงจับไต่ถามคดี เสร็จแล้ว
จิกเกศตัดเกล้าลี ลากลับ มานา
เสนอเหตุพระจักรแก้ว กับทั้งถวายเศียร
(พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นอดิศรอุดมเดช ทรงแต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระรามยกพลข้ามสมุทร ให้ประคนธรรพและหนุมานล่วงหน้าไปตรวจชัยภูมิ หนุมานทราบว่ทศกัณฐ์ให้ภานุราชหนุนแผ่นดินไว้ ค้นพบแล้วฆ่าภานุราชตาย
ห้องที่ ๕๐
หลานอินทร์แผลงเดชเข้ พังประ ตูนา
หมู่ยักษ์ห่อนรอพะ พักตรืได้
องคตรีบสู่พระ โรงราช
แล่นโลดโดดยืนใกล้ แท่นท้าวทศกัณฐ์
พลันขดหางขึ้นนั่ง ทำทรง
สูงแทบแท่นขององค์ ราพณ์ร้าย
เราเป็นทูตพระพงศ์ พิษณุ ท่นแฮ
พระโปรดให้เราผ้าย สู่ท้าวแถลงสาส์น
(พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นประจักษ์ศิลปาคม ทรงแต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระรามให้องคตสื่อสาร ทหารไม่เปิดประตูกรุงลงกาองคตจึงพังประตูเข้าไป
ห้องที่ ๕๑
บัดเถลิงชั้นฉัตรก้ำ กึ่งสวรรค์
สรพรึบสรพรั่งสาวสรร แซ่ซ้อง
ต่างดูพวกพลขันธ์ เขตศึก
สิบพักตร์พักตร์ผ่องพร้อม พร่ำอ้ออวดบุญ
ฯลฯ
รวีวรบุตรน้าว เหนี่ยวฉัตร
ฉัตรบ่ทานฤทธิ์ตระบัด หักร้า
ราพณ์ร่วงตรุบตรุบพลัด แพลงพลาด
พลันจรัสสุริยจ้า แจ่มฟื้นเมทนี
ขุนกระบินทร์โถมทีบท้าว ทศพักตร์
ถนัดอุราราพณ์อัก อกเอี้ยว
ท้าวฉุดกระชากชัก ชฎาติด ไปแฮ
เชิดชฎาแยกเขี้ยว ยักคิ้วหลอกอสูร
(พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าดิศวรกุมาร ทรงแต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - สุครีพรับอาสาไปหักฉัตรทศกัณฐ์ที่ตั้งขึ้น เพื่อป้องกันมิให้กองทัพพระรามได้รับแสงจากดวงอาทิตย์ ฉัตรนี้เป็นของท้าวธาดาหรือมหาจัตุรพักตร์พระอัยกาของทศกัณฐ์สร้างขึ้นเพื่อป้องกันกรุงลงกา
ห้องที่ ๕๒
ทศเศียรเชิญไล่ล้าง หลานอัช- บาลเฮย
ฤๅอนต่างช่วยขจัด ศึกบ้าง
นางหวาดหริวงศ์หัตถ์ ปิดโสต สองแฮ
ไมยราพทวนถามอ้าง อัตถ์นี้เยียไฉน
ฯลฯ
อสุรบุตรยุดรถซ้ำ ฟาดประชด แม่รา
รถแหลกสิงห์ตายหมด สิบร้อย
กลับวังสั่งมาตย์ประณต จัดทัพ เสร็จแฮ
เสด็จรีบทรงรถคล้อย คลาศด้าวโดยทาง
ฯลฯ
ไมยราพขึ้นแท่นให้ โหมกูณฑ์
นั่งสมาธิอ่านมนต์มูล มากซ้ำ
เนตรหลับนับลมคูณ พันคาบ
เดชเวทมัวเมฆคล้ำ อุโฆษครื้นดินสะเทือน
(พระยาราชสัมภารากร แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ไมยราพไม่ยอมเชื่อนางจันทประภาผู้เป็นชนนี มาเฝ้าทศกัณฐ์ตามคำเชิญ และตั้งพิธีหุงยาสะกดทัพพระราม
ห้องที่ ๕๓
ทวีวรราชต้อง มนต์สดม หลับเฮย
พิเภาผอยอารมณ์ เรื่อยริ้ว
ไมยราพย่องยลสม จิตรหยุด คนึงแล
พรั่นพระเดชดาลกริ้ว กลับเข้าเคียงองค๋
ฯลฯ
ไมยรายแบกพิษณุเจ้า จากโอษฐ์ ลิงเอย
ชำแรกลอดเขาโขด เขตเข้า
วางรามแทบป่าโตนด ตรัสสั่ง มารแฮ
กรงเหล็กจำจงเฝ้า ค่ำนี้รไวรวัง
(พระยาราชสัมภารากร แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - หนุมานอาสาอมพลับพลาพระราม และไมยราพสะกดทัพ
ห้องที่ ๕๔
พิเภกทูลว่าเจ้า บาดาล
มาลักพระอวตาร สู่ด้าว
ขอวายุบุตรหาญ โดยเสด็จ ด่วนแฮ
วรราชอนุชท้ว สดับแล้วปัญชาตาม
ฯลฯ
บงบัวบานแบะแม้น กงรถ
วายุบุตรจับดอกปลด บัดสบั้น
เศียรมุดปล่องก้านหมด หางตลอด ไปแฮ
ผลุดโผล่จวบด่านกั้น ก่อล้วนผาแลง
ฯลฯ
พระรามไมยราพให้ ขังกรง เหล็กเฮย
โกฏิยักษ์คุมอยู่จง โตนดโน้น
ท่านผู้วุฒืไกรจง ตรองตริ การนา
ไปไป่ถึงที่โพ้น จักแก้ได้ไฉน
(พระยาราชสัมภารากร แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - หนุมานหักด่านต่างๆ ของไมยราพเพื่อติดตามพระรามกลับคืน รวมทั้งได้พบมัจฉานุลูกชาย
ห้องที่ ๕๕
ไมยราพถอดจิตไว้ ในตรี- กูฎเอย
เป็นภมรเนามณี กล่องแม้น
ฆ่ายักษ์ ขยี้ชี- พิตก่อน ฆ่าพ่อ
วายุบุตรรู้ที่เร้น เร่งเร้ามนต์แผลง
บันดาลกายใหญ่แม้น พรหมาน
พักตร์สี่แปดกรทยาน เยี่ยมฟ้า
บาทซ้ายเหยียบยักษ์ปาน เขาทับ ไว้นอ
ขวาเหยียบตรีกูฎคว้า ยอดง้างงมภมร
(พระยาราชสัมภารากร แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - หนุมานพบกับนางพิรากวนพี่สาวไมยราพ ซึ่งกำลังถูกลงโทษ ออกอุบายจนเข้าในเมืองได้ นางพิรากวนบอกที่ขึงพระราม หนุมานฆ่าไมยราพตาย
ห้องที่ ๕๖
ทราบเรื่องเคืองขุ่นแค้น โศกา ครวยเอย
เรืองฤทธิ์วิทยามา เพลี่ยงแพ้
เสียศักดิ์พ่ายอ้ายพา นรชาติ
เพราะพิเภกบอกลแก้ จึ่งต้นค้นถึง
รำพึงศึกฮึกเหี้ยม จำหัก เสียเฮย
เห็นแต่ระน้องจัก หักได้
ธำรงฤทธิ์โมกขศักดิ์ พรหมประ สาทนา
ตริเสร็จสั่งสนมให้ บอกน้องมาพลัน
(หม่อมเจ้าอลังการ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - หนุมานพบที่ขังพระราม และฆ่าไมยรายตาย ตั้งให้วัยวิกลูกนางพิรากวนครองเมืองแทน ทศกัณฐ์ทราบว่าไมยราพตาย ให้กุมภกรรมออกรบ
ห้องที่ ๕๗
กุมภรรณสดับถ้อย แถลงพลัน
มึงบ่ควรคู่ประจัญ ต่ำแต้ม
ต้นรังฝั่งอุดรขัน ขึงยั่ง ยืนนา
เอ็งฉุดหลุดจึ่งแย้ม โอษฐ์อ้างอวงณรงค์
ฯลฯ
รีบลุดรเงื้อม กาลจัน คิรีนา
รังใหญ่ไพศาลทัน เทิดฟ้า
ท้าวยันบ่ายันหัน หัตถ์เย่อ พยุงเอย
เอนหลุดด้วยแรงกล้า กลับเย้ยขุนมาร
ฯลฯ
บุตรอาทิตย์ประชิดสู้ สัปยุทธ์
รังหวดราพแรงรุด แหลกไม้
ยักษ์ตีถูกตัวทรุด เสียหลัก รับนา
ขุนแทตย์รวมรัดได้ หนีบหมั้นเมือนคร
(หม่อมเจ้าอลังการ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - กุมภกรรณออกรบ พิเภกอาสาห้ามทัพ และองคตลวงถามปริศนาจากกุมภกรรณจนถึงสุครีพถอนต้นรังหลักทวีปอุดรมารบกับกุมภกรรณ
ห้องที่ ๕๘
ยิ่งคิดยิ่งแคันแน่น ทรวงใน
ชบเนตรอาบพักตร์ไหล เล่ห์น้ำ
ขึ้นยังพระโรงชัย เฝ้าบาท เชษฐ์นา
เหลือบสบหมู่อมาตย์ซ้ำ พักตร์ก้มเกี่ยงอาย
ทศเศียรเห็นพระน้อง ทักถาม
ใดพ่อออกรบราม คาบนี้
ย่อยยับลับหลงความ กลก่อ งๅ
ฤๅศึกแรงกว่ากี้ ก่อล้างปางปฐม
(หม่อมเจ้าอลังการ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - เมื่อกุมภกรรณออกอุบายให้สุครีพถอนต้นรับจนหมดแรงแล้ว ก็เข้าจับสุครีพไป หนุมานตามมาแก้สุครีพได้
ห้องที่ ๕๙
หนุมานแปรรูปแม้น เหมือนโส นัขเฮย
ลอยเน่าเหม็นฉู่โฉ โฉ่คลุ้ม
กาองคตผกโผ ผันจับ สแกแฮ
ปีกกระพือลมหุ้ม หอบต้องอสุรินทร์
กุมภกรรณลับหอกแก้ว เกริกคุณ มนต์เฮย
สบกลิ่นโสโครกฉุน เฉียบร้อน
เหลือบเล็งจวบสกุณ กาจิก สแกแฮ
เหม็นจัดอัดทรวงขย้อน ขยับย้อนอาเจียน
(พระยาราชวรานุกูล แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - กุมภกรรณตั้งพิธีลับหอกโมกขศักดิ์ หนุมานกับองคตแปลงเป็นสุนัขเน่าและกาไปทำลายพิธี
ห้องที่ ๖๐
อุปราชเผ่นผงาดง้าง งอนรถ ลักษมณ์เฮย
หมายพุ่งโมกขศักดิ์จด จ่อจ้อง
อนุชรามรับรองประชด ประชิดเหยียบ บ่าแฮ
ทรงฟาดสาตรศรต้อง ราพซั้นซวน5]k
กุมภกรรณเจ็บร่างร้าว ราววอด วายนอ
ร่ายเวทเป่าหายตลอด ตลบย้อน
กลับพุ่งโมกขศักดิ์สอด เสียบอุระ ลักษมณ์เฮย
ล้มสลบสุครีพช้อน ช่วยอุ้มตระกององค์
(พระยาราชวรานุกูล แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - กุมภกรรณออกรบกับพระลักษมณ์ พระลักษมณ์ต้องหอกโมกขศักดิ์ของกุมภกรรณ
ห้องที่ ๖๑
พิเภกโหรเอกรู้ เลอโลก
ทูลว่าพระอย่าโศก สลดซ้ำ
พรหมประสิทธิ์ฤทธิโมกข- ศักดิ์เชี่ยว ชาญแฮ
แต่ประสาทยาค้ำ คู้แก้กันหาย
พระลักษมณ์ยังไป่ม้วย ชีวี
เกรงแต่พระสุริยศรี ส่องข้าม
โปรดให้หนุมานลี- ลาศรีบ รเห็ดแฮ
ทูลพระรำไพห้าม รถรั้งรอเหิน
แล้วจรัลบรรพตพร้อม สรรพยา เก็บเฮย
สังกรณีตรีชวา ที่แท้
อีกเบญจนทีมา เป็นกระ- สายแฮ
ผสมบดโอสถแก้ หอกมลื้นหลุดหาย
(พระยาราชวรานุกูล แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - หนุมานเก็บสรรพยาแก้ฤทธิ์หอกโมกขศักดิ์
ห้องที่ ๖๒
เห็นต้นกร่างใหญ่ล้ำ พฤกษา
ใบกิ่งบังสุริยา ร่มชื้อ
มีแท่นแผ่นศิลา เลี่ยนสอาด
ขึ้นนั่งหลับเนตรรื้อ ร่ำอ้าอ่านมนต์
บัดเดี๋ยวกายเติบแม้น เสมอองค์ พรหมเอย
อสุรย่างเยื้องลง สู่น้ำ
ทอดกายอยู่ในคง- คาสาธ- ยายแฮ
จมดิ่จดดินล้ำ เท่ห์พ้นบนเห็น
น้ำท้นวนพลุ่งเท้อ ทวนไป มาเอย
นูนพลั่งดังซ่าไพร ป่วนครื้น
ด้วยฤทธิ์พิธีไกร เกรียงเดช ราพนา
ชลน่าพลับพลาตื้น ขอดแห้งเห็นทราย
(ขุนปฏิภาณพิจิตร แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - กุมภกรรณอาสาทำพิธีทดน้ำ
ห้องที่ ๖๓
หนุมานนฤมิตด้วย เดชา
กลายกลับเป็นลูกพา ยุไท้
โตกระห่านผ่นภูผา ผกเพิก พังแฮ
ปลุกฤทธิ์คิดจักได้ รบร้าราญสมร
กรกุมตรีเพชรกล้า วราวุธ
เงื้อง่าท่าฤทธิรุทร เร่งเร้า
สี่นางวิ่งอุตลุด ลานหลบ หนีนา
ขุนกระบี่รี่เร็วเต้า แหวกน้ำดำลง
พบองค์อุปราชเจ้า ลงกา
อ่านเวทนอนขวางชลา แหล่งไว้
ทำเป็นเช่นทนบวา รีคั่ง อยู่แฮ
กระบี่โกรธโลดโจนใกล้ ถีบซ้ำทำทนง
(พระเจ้าน้องยาเธอ กราหมื่นเทววงศ์วโรปการ ทรงแต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - หนุมานล้างพิธีทดน้ำของกุมภกรรณ
ห้องที่ ๖๔
พระรามพระลักษมณ์ร้า เกลียวกลม กันแฮ
สบท่าพระทรงพรหม มาสตร์ได้
แผลงถูกยักษ์ซานซม ล้มเหลือบ เห็นแฮ
เป็นสี่กรกราบไหว้ นอบน้อมขอขมา
ฯลฯ
ยามขุนมารได้รับ พรนารายณ์
เรียกพิเภกมาหมาย สั่งน้อง
ข้าเจ้าอย่าดูดาย แต่สุข ตนนอ
จงจิตรคิดซื่อต้อง ต่อน้ำพระทัย
ฯลฯ
เสร็จคำสอนสิ้นชีพ ไปสวรรค์
พิเภกแสนโศกศัลย์ สุดไห้
ทวยเทพย์เหิ่มหฤหรรษ์ โปรยทิพย์ มาลย์เฮย
เสร็จปราบยักษ์สองไท้ กลับเข้าพลับพลา
(พระเจ้าน้องยาเธอ กราหมื่นเทววงศ์วโรปการ ทรงแต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - กุมภกรรณออกรบกับพระราม ถูกพระรามฆ่าตาย
ห้องที่ ๖๕
หนุมานนฤมิตด้วย เดชา
กลายกลับเป็นลูกพา ยุไท้
โตระหง่ายผ่านภูผา ผกเพิก พังแฮ
ปลุกฤทธิ์คิดจักได้ รบร้าราญสมร
กรกุมตรีเพชรกล้า วราวุธ
เงื้อง่าท่าฤทธิรุทร เร่งเร้า
สี่นางวิ่งอุตลุด ลานหลบ หนีนา
ขุนกระบี่รี่เร็วเต้ แหวกน้ำดำลง
พบองค์อุปราชเจ้า ลงกา
อ่านเวทนอนขวางชลา แหล่งไว้
ทำเป็นเช่นทนบวา รีคั่ง อยู่แฮ
กระบี่โกรธโลดโจนใกล้ ถีบซ้ำทำทนง
(หลวงอินทรอาวุธ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ทศกัณฐ์ให้อินทรชิตออกรบกับพระลักษมณ์
ห้องที่ ๖๖
ปางพระราเมศร์ล้ำ ฤทธิรงค์
ดัดผธมสรงทรง เครื่องแล้ว
สว่างแสงพระสุริยง ผจงจับ ศรเฮย
เสด็จน่าพับพลาแพร้ว สพรึบพร้อมพลไกร
ทั้งสิบแปดมกุฎเฝ้า บาทยุคล
ทรงสดับศัพท์พหล โหดเร้า
ถามพิเภกขุนพล ใดยก มานา
ทูลว่าโอรสเจ้า ภพด้วยแดนมาร
ชื่ออินทรชิตแกล้ว กาจฉกรรจ์
สามพระเป็นเจ้าสรร สาตรให้
ตรัสถามว่าใครทัน เทียบฤทธิ์ เขาเฮย
ทูลว่าพระน้องไท้ อาจต้านต่อกร
(หลวงอินทรอาวุธ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - อินทรชิตออกรบกับพระลักษมณ์เป็นครั้งแรกไม่แพ้ชนะกันจนพลบจึงหย่าทัพเข้าเมือง
ห้องที่ ๖๗
อินทรชิตกลับสู่ด้าย ดลสถาน
เสด็จด่วนทูลแถลงการ ชนกไท้
ลูกออกต่ออรินทร์ราญ ศึกลักษมณ์
พลกระบี่นับสมุทรได้ ตอบโต้ตลุมบร
ฯลฯ
ขอลาไปกอบตั้ง พิธีกรรม์
ชุบนาคบาศพรหมสรร สฤษฎร์ไว้
ยังอากาศคีรีบรร- จบสัปต วารแฮ
อำนาจล่มโลกได้ อริร้ายเร็วสูญ
ฯลฯ
ท้าวทำอำนาจก้อง เกริกพนา- สณฑ์เฮย
กระทืบบาทแผลงศักดา เดชไท้
พลายปิศาจยินรอา เร็วหลีก สยบแฮ
เสร็จประทับโพรงไม้ กอบตั้งการพิธี
(พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าเกษมสันต์โสภาคย์ ทรงแต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - อินทรชิตลาทศกัณฐ์ไปตั้งพิธีชุบศรนาคบาศในโพรงไม้โรทัน
ห้องที่ ๖๘
ทันใดเผยพจน์เอื้อน บัญชา
สั่งอสุรเสนา หนึ่งผู้
แถลงเหตุแด่นัดดา มังกะระ กัณฐ์เอย
เชิญพระหลานมากู้ เผ่าพ้องพงศ์พรหม
ท้าวยี่สิบหัตถ์ไท้ ยลหลาน ท่านนา
ปราโมทย์หฤทัยบาน เบิกหน้า
ลูบหลังกล่าวพจมาน ยุบลเรื่อง เศิกแฮ
ปวงญาติรับรบร้า พินาศสิ้นในณรงค์
บัดนี้อินทรชิตตั้ง พิธี
กำหนดเจ็ดราตรี จึ่งแล้ว
ดัสกรก็ย่ำยี อยู่ทุก วันนา
เชิญพ่อช่วยลุงแผ้ว เศิกให้สูญสลาย
(พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าเกษมสันต์โสภาคย์ ทรงแต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ทศกัณฐ๋ให้มังกรกัณฐ์ผู้เป็นนัดดาออกรบขัดตาทัพ
ห้องที่ ๖๙
พระยาพิเภาเยื้อน ทูลไท ท่านเอย
อสุรซึ่งยกพลไกร ออกร้า
คือมังกรกัณฐ์ดนัย ขุนแทตย์ ขรแฮ
ศรสิทธิ์ฤทธิ์กาจกล้า สถิตด้าวโรมคัล
ฯลฯ
ขุนโหรแถลงให้สั่ง ศิลป์ทรง ไปนา
พระจับพรหมาสตร์ทนง เหนี่ยวน้าว
แม้อสูรอยู่ใดจง บอนบั่น เศียรนา
เสร็จสั่งศิลป์ฤทธิ์ห้าว พุ่งขึ้นเวหน
ศิลป์ทรงตรงตัดเกล้า มังกร กัณฐ์เอย
ขาดกระเด็นเมือมรณ์ ชีพร้าง
รูปฤทธิ์เกื่อนอัมพร พลันเหือด หายแฮ
เสร็จพระปราบราพมล้าง เศิกแล้วคืนสถาน
(พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าโสณบัณฑิต ทรงแต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระรามแผลงศรล้างมังกรกัณฐ์ ถูกมังกรกัณฐ์ตาย
ห้องที่ ๗๐
ผินพักตร์เผยโอษฐ์เอื้อน แถลงอรรถ
เรียกวิรุญมุขตรัส สั่งใช้
จงยกพยุห์รีบรัด โรมราช อรินา
ขัดรับทัพมั่นไว้ อย่าท้อทานประจญ
ฯลฯ
วิรุญมุขนอบเกล้า รับพจน์
องค์พระอัยกาทศ- พักตร์แผ้ว
น้อมเศียรประนมประณต ลารีบ ครไลยแฮ
ซั้นสั่งเสนีแกล้ว แกว่นกล้าการณรงค์
ฯลฯ
ให้เคลื่อนพยุหยาตร์เต้า โดยขบวน
หม่นมืดมัวหมอกหวน ตลบคลุ้ม
ครื้นครึกอธึกมวล มารหมู่ พหลแฮ
ต่างโลกต่างแล่นกลุ้ม ต่างกล้าปลองกล
(ขุนวิสุทธากร แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ทศกัณฐ์ให้วิรุญมุขกุมารโอรสของวิรุญจำบังผู้เป็นนัดดาออกรบขัดตาทัพ รบแพ้พระลักษณ์
ห้องที่ ๗๑
ลุอากาศบรรพตแล้ว ลอบลง นิมิตเฮย
เป็นรูปอัศยาอง อาจชั้น
แสดงเดชสนั่นดง ผังเผ่น ทยานแฮ
กัดพฤกษ์โรทันบั้น พินาศด้วยฤทธิรอน
เสียงสนั่นฝุงนาคเลื้อย หลีกหนี
อินทรชิตพิโรธหมี ไล่ล้าง
อัศยากลับอินทรีย์ เป็นกระ- บินทร์เฮย
ปรบหัตถ์ชี้พักตร์อ้าง อวดเย้ยเลยครไล
(ขุนวิสุทธากร แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - อินทรชิตเสียพิธีชุบศรนาคบาศ เพราะชามพูวราชแปลงเป็นหมีมาทำลายพิธี
ห้องที่ ๗๒
อินทรชิตยบไพร่แพ้ พานร พิโรธเฮย
แผลงนาคบาศฤทธิรอน รวดผ้าย
เป็นนาคเกลื่อนกลาดสลอน รวบรัด ริปูแฮ
พิษพ่นเป็นเพลิงร้าย รอบกลุ้มกลางสมร
รึงรัดพระลักษมณ์ทั้ง พลากร
หกสิบสมุทวานร นาคคล้อง
ล้มสลบกลาดดินดอน ดูอนาถ
แต่พิเภกบต้อง นาคด้วยเป็นประยูร
(ขุนวิสุทธากร แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - อินทรชิตให้วิรุญมุขจำแแลงกายเป็นตน ส่วนตนเองกำบังกายขึ้นไปอยู่ในเมฆ แล้วแผลงศรนาคบาศมาต้องพระลักษมณ์และกองทัพวานร
ห้องที่ ๗๓
องค์พระราเมศรได้ สดับพจน์ ราพแฮ
เพียงสุรามฤตรด ผ่องแผ้ว
มีพระกมลปลด ปลิดเทวศ วายแฮ
วางพระอนุชแล้ว เหนี่ยวน้าวธนูศิลป์
ทรงแผลงพลายวาตก้อง กัมปนา
โชติช่วงดังดวงอา- ทิตย์แผ้ว
ลุที่สถิตครุฑา พลันทราบ เหตุเฮย
ว่าพระทรงจักรแก้ว ตรัสให้หาครไล
ฯลฯ
จึ่งแสดงเดชด้วย ฤทธี
โจมจิกวาสุกรี ไล่ล้าง
นาคตื่นแตกตนหนี โดยด่วน
เพราะเดชสุบรรณร้าง ขจัดสิ้นสูญแสลง
(ขุนวิสุทธากร แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระรามแผลงศรพลายวาตเรียกพระยาครุตมาแก้นาคบาศ
ห้องที่ ๗๔
อินทรชิตก้มเกศเกล้า รับพร
เปรมกระมลลาจร ยาตรเยื้อง
มาปราสาทอลงกรณ์ สถิตแท่น ทองเอย
ร้อนอุระค่อยปลดเปลื้อง สั่งให้จัดพบ
ฯลฯ
ทศเศียรไสยาสน์ร้อน ทรวงหมอง
หลับเนตรหฤทัยตรอง ตรึกสู้
จนพระสุริย์เรืองรอง ส่องโลก
ออกพระโรงตรวจผู้ ต่อต้านพานรินทร์
สั่งอสูรกำปั่นกล้า รณยุทธ์
จงยกพลสิบสมุทร กลั่นแกล้ว
ขัดทัพรับมนุษย์ ไว้ก่อน นาฮา
อินทรชิตเสร็จพิธีแล้ว จักได้รณรงค์
(สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ามหามาลา กรมพระบำราบปรปักษ์ ทรงแต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - อินทรชิตลาทศกัณฐ์ไปชุบศรพรหมาสตร์ที่ริมหาดมรกต ทศกัณฐ์จึงให้อสุรกำปั่นออกรบขัดตาทัพ
ห้องที่ ๗๕
อินทรชิตหลับเนตรตั้ง สาธยาย มนต์เอย
แว่วข่าวกล่าวความตาย สดับดุ้ง
เสียกิจวิทยาคลาย เสียเสื่อม เวทแฮ
กระทิบบาทกราดเกรี้ยวฟุ้ง คาดคั้นหั่นหัวล
แล้วกลับได้สติตั้ง บริกรรม
หลับเนตรอ่านเวทสำ- หรับใช้
พรหมาสตร์สาตรศรทำ โดยเลศ
จนครบพันคาบได้ ครั่นครื้นปัถพี
(สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ามหามาลา กรมพระบำราบปรปักษ์ ทรงแต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - อินทรชิตตั้งพิธีพรหมาสตร์ และอสุรกำปั่นออกข้ดตาทัพ อสุรกำปั่นถูกหนุมานฆ่าตาย อินทรชิตจึงออกรบแทน
ห้องที่ ๗๖
อินทรชิตสถิตเบื้อง คอคชินทร์
เห็นพระลักษมณ์กับกระบินทร์ สติพลั้ง
จบพรหมาสตร์ศักดิ์ศิลป์ เหนือเกศ
จึ่งพาดสายหมายรั้ง หน่วงน้าวแผลงผลาญ
เป็นศรกลาดเกลื่อนทั้ง ที่รบ สนั่นเอย
ต้องพระลักษมณ์ล้มสลบ เล่ห์ม้วย
ต้ององคตสุครีพวบ แซ่วแน่ นิ่งนา
ต้องสิบแปดมงกุฎด้วย ดาษล้มรเนนนอน
(สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ามหามาลา กรมพระบำราบปรปักษ์ ทรงแต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - อินทรชิตจำแลงตนเป็นพระอินทร์ แล้วแผลงศรพรหมาสตร์ต้องพระลักษมณ์และกองท้พ พระรามมาเห็นเข้าสลบไป ทศกัณฐ์จึงปล่อยให้นางสีดามาเยี่ยมพลยังสนามรบ แต่ต่อมาเมื่อพระรามฟื้นแล้ว พิเภกซึ่งกลับจากนำพวกวานรไปหาผลไม้จึงบอกหนุมานหายามาแก้ได้
ห้องที่ ๗๗
อินทรชิตประณตน้อม ทูลสาร
โดยคิดกลกิจการ กอบแก้
เอาหาญตอบต่อหาญ เห็นยาก อยู่นา
แม่นมนุษย์จักแพ้ เพื่อด้วยกลลวง
ขอประทานนักโทษอ้าย สุขา- จารเอย
แปรรูปดุจสีดา แน่งเนื้อ
ทำกลกล่าวมุสา ลวงลักษมณ์ รามพ่อ
ยังไม่ถอยทัพเมื้อ มั่วพ้องพลลิง
(ขุนวิสูตรเสนี แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระรามเลิกทัพกลับ อินทรชิตรับอาสาทศกัณฐ์ออกไปรบอีก
ห้องที่ ๗๘
อินทรชิตตอบว่าแฮ้ พระลักษมณ์
เอ็งอาจอวดหาญหัก ฮึกแท้
เราหน่อกษัตริย์ศักดิ์ ทำศึก
ยังไป่สุดฤทธิ์แพ้ จักได้ไปยอม
เอ็งอวดมหิทธิ์ห้าว อหังการ
ควรแต่ล้างสีดาลาญ ชีพม้วย
ศพวากจักประทาน เอ็งเร่ง รับเฮย
ฉุดสุขาจารด้ย ดุเงื้อแสงขรรค์
(ขุนวิสูตรเสนี แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - อินทรชิตตัดหัวสุขาจาร ซึ่งแปลงเป็นนางสีดา เพื่อลวงพระลักษมณฯ์ แต่พระรามทรงใช้ให้สุครีพ หนุมานและองคตกลับไปดูที่สมรภูมิ ก็ทรงทราบว่ามิใช่นางสีดาจริง
ห้องที่ ๗๙
อินทรชิตรีบเร้า พลพลัน ลุเอย
เนินจักรวาลบรร พตยั้ง
สั่งกาลจักรจัดปัน การพิ ธีนอ
กุมภนิยาตั้ง ที่ไม้ไผ่ครึม
ฯลฯ
เสร็จสถิตแท่นแพร้วรัตน์ รูจี
หัตถ์เกี่ยวประคำมณี แนบคล้อง
บูชิตเวทศิลปศรี สามพาด ตักนา
หลับเนตรตามแบบต้อง แน่วตั้งบริกรรม
ฯลฯ
ธาดาประสาทให้ ขุนยักษ์ษ
กุมภนิยาสุรศักดิ์ เสกตั้ง
ครบเจ็ดทิวาจัก กายสิทธิ์ คงนา
ฆ่าไป่วายชีพทั้ง พวกพื้นพลไกร
(ขุนพินิจฉัย แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - อินทรชิตตั้งพิธีกุมภนิยาในป่าไผ่ ถูกพระลักษมณ์ทำลายพิธี
ห้องที่ ๘๐
ทราบทรงพลายวาตต้อง อินทร- ชิตฮา
กระบี่ฟื้นโผนผละ รอดม้วย
พรหมาสตร์พระยกจะ แผลงอีก ครั้งแฮ
พิเภกทูลห้ามด้วย อสูรได้พรพรหม
แแม้นเศียรขาดตกพื้น ดินพลัน
เพลิงดุจไปกัลป์ โลกไหม้
พานรัตน์รับเศียรมัน มีอยู่ พรหมแฮ
พระสั่งองคตให้ สู่ท้าวธาดา
หลานอินทรืเหาะลุได้ พรหมประทาน พานเฮย
กระบี่กลับพระแผลงผลาญ ราพแล้ว
ขาดกรขาดเศียรมาร กระเด็นจา กายฮา
องคตเชิดพานแก้ว รับเกล้าไวถวาย
(ขุนพินิจฉัย แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - อินทรชิตกลับเข้ากรุงลงกาขอกินนมนางมณโฑผู้เป็นมารดา และออกรบจนตาย แต่เมื่อเศียรตกลงมานั้นองคตต้องรับด้วยพานแว่นฟ้าของพระพรหม มิฉะนั้นจะเกิดไฟไหม้จักรวาลตามพรที่พระพรหมประทานไว้
ห้องที่ ๘๑
มโหทรรับถ้อยพระ พรหมพงศ์
เชิญศพอินทรชิตลง โกศแล้ว
ตั้งบนราชรถทรง เกณฑ์แห่ พร้อมนา
เดินกระบวนด่วนแคล้ว ลุเข้าเขตรเขา
ฯลฯ
ดลไศลสิบพักตร์ผู้ ผ่านถวัลย- ราชเฮย
ยูรยาตรขึ้นบนบรร- พตยั้ง
ดำรัสสั่งกุมภัณฑ์ พวกพนัก- งานเฮย
ให้ยกโกศศพตั้ง ที่ชั้นชุมเพลิง
มหิศรสุรเดชเจ้า บุรี ราพฤๅ
แกว่งหอกเกิดอัคนี โชติแพร้ว
ชวนองค์อรรคเทพี กับสุณิ- สาแฮ
ปลงศพพระลูกแก้ว ก่นเศร้ากันแสง
(พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าสวัสดิประวัติ ทรงแต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ทศกัณฐ์เผาศพอินทรชิตนอกกรุงลงกา
ห้องที่ ๘๒
ประทับเกยทูลกิจอ้าง นามอินทร์ ถวายเอย
ทรงปราบราพณ์ไพรินทร์ ฤทธิ์แกล้ว
พระสดับเร่งทรงยิน- ดีประภาษ
ขอบจิตอัมรินทรืแล้ว เทพน้อมทูลเสนอ
ฯลฯ
สิบรถเห็นรบสิ้น สิบขุน เคืองแฮ
โลดไล่สิบลิงหมุน มุ่งมล้าง
สุครีพหนุมานผลุน ผลักรถ
องคตนิลนนท์คว้าง ไขว่กั้นกันมาร
ฯลฯ
ทศเศียรเจ็บแสบส้าน พิษศร
ร่ายพระเวทบวร กลั่นแกล้ว
ศรกลับขยับถอน ถอยหลุด
จวนค่ำซ้ำเลิกแคล้ว คลาศเมื้อเมืองมาร
(สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์
กรมหลวงภาณุพันธุวงศ์วรเดช ทรงแต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระรามได้รถเวไชยันต์จากพระอินทร์ออกรบกับทศกัณฐ์ และสิบขุนสิบรถเป็นครั้งแรก
ห้องที่ ๘๓
อดิศรสหัสเดชแค้น คึกขาน
ฉิฉะมนุษย์หาญ สู่ร้อน
เฉกสัตว์ตักแตนคลาน คลอกอัค- นีนอ
ตัวพี่จักรบต้อน แต่ด้วยพริบตา
สนทนาพลางสั่งให้ เดินนิกร พลเอย
รีบสู่ลกานคร คั่งซ้อง
ทศพักตร์รีบรถจร นำเชษ- ฐาแฮ
เห็นรถเชษฐ์จักต้อง ติดซุ้มทวารวัง
(หม่อมเจ้าศรีโสภณ ทรงแต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ทศกัณฐ์เลี้ยงพระยามูลพลัมกับท้าวสหัสเดชะผู้เป็นสหายซึ่งได้รับเชิญให้มาช่วยทำศึกรบกับพระราม
ห้องที่ ๘๔
หนุมานทูลจักอ้าง อาสา
พลันนิมิตกายา ใหญ่ท้าว
เชิญราชสู่บ่าคลา รีบรบ ยักษืแฮ
พระลักษณ์ทรงศรน้าว สนั่นก้องโลกัย
ศรไชยผลาญรถเจ้า จอมยักษ์
ยักษ์โกรธพลันจับจักร คว่างคว้าง
จักรเวียนรอบพระลักษมณ์ พลันเหนี่ยว ศรแฮ
พลาญจักรแหลกเลยล้าง ไพรพื้นำพลพลัน
กุมภัณฑ์อุปราชแค้น ขยาดใจ
มานะโลกหักไศล ทุ่มร้า
พระลักษมณ์ลั่นศรไชย มลายชีพ ยักษ์แฮ
อุปราชมอดมิช้า เทพซ้องถวายพร
(หม่อมเจ้าศรีโสภณ ทรงแต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระลักษมณ์รบกับมูลพลัม และฆ่ามูลพลัมตาย
ห้องที่ ๘๕
วายุบุตรแปลงรูปแม้น พรหมมาน
พักตร์สี่แปดกรทยาน เยี่ยมฟ้า
โถมถีบปิ่นปางตาล รถหัก
ปวงนาฏกำนัลว้า วิ่งดั้นขวัญหนี
ฯลฯ
ขุนกระบินทร์หลยล่อล้อ ลอบชก
ยักษ์พลาดลิงเหยียบอก แอ่นเอี้ยว
เอาหางมัดเวียนวก ตวัดแน่น
ฯลฯ
บัดวายุบุตรจ้อง จับตรี
แผลงเดชดุจไกรสีห์ เยี่ยมถ้ำ
โถมจิกเกศอสุรี จรีแกว่ง
ตัดหั่นฟันเศียรห้ำ ยักษ์ร้ายวายชนม์
(หม่อมเจ้าสวัสดิ์ ทรงแต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - หนุมานรับอาสาลวงจับท้าวสหัสเดชะ ได้คทาชี้ต้นตายปลายเป็นของท้าวสหัสเดชะ จับท้าวสหัสเดชะมาให้พวกลิงเยาะเย้ยแล้วจึงฆ่าท้าวสหัสเดชะตาย
ห้องที่ ๘๖
ปางรามเสด็จออกแจ้ง เสียงพล ยักษ์เอย
ถามพิเภาแจ้งยุบล แบบรู้
แสงอาทิตย์มีแว่นผจญ พรหมเก็บ นานแฮ
จงโปรดองคตผู้ ฉลาดให้ลวงพรหม
ฯลฯ
ธาดาหยิบแว่นให้ อสุรีแปลงเอย
องคตรับดุษฎี เสร็จแล้ว
อำลารีบจรลี ยังราช รามแฮ
ถวายแว่นสุรการแกล้ว กล่าวแจ้งกลถวาย
ฯลฯ
จอมมารแสงอาทิตย์ทั้ง จิตไพ- รีนอ
ถูกพิษศรเสียดใจ จวบล้ม
พับลงเสือกเศียรไป ปวดทั่ว กายนอ
ฤทธิ์พิษศรเฉกต้ม ตัดสิ้นสูญชนม์
(หม่อมเจ้าสวัสดิ์ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระรามรบกับแสงอาทิตย์นัดดาทศกัณฐ์ ฆ่าแสงอาทิตย์ตาย
ห้องที่ ๘๗
ปวงท้าวทศพักตร์ผู้ พงศ์พรหม
ประทับรถเนินพนม ที่นั้น
ยลทัพลักษมณ์รามสม จิตจัก มล้างเฮย
ให้ยกพลกระชั้น ชิดเข้าโจมตี
อสุรพลกองน่าเข้า โจมสัป- ยุทธ์นา
ทัพน่านารายณ์รับ รบด้วย
พลรบๆ กลอกกลับ กลางถิ่น สมรเฮย
สองฝ่ายฤๅขยาดม้วย ดุจช้างเมามัน
ยักษ์ลิงต่างต่อสู้ สับสน
หาญต่อหาญเริงรณ ร่ายเลี้ยว
ศัพท์สนนั่นพ่างภูมิดล ดอยถล่ม ทลายฤๅ
พลกาจต่อกาจเกรี้ยว กราดกล้าชิงชัย
(นายแช่มนักเรียน แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระรามยกออกรบกับทศกัณฐ์ไม่แพ้ชนะกัน
ห้องที่ ๘๘
ทศพักตร์คืนเขตขึ้น ประทับปรา- สาทเอย
ตรัสบอกยอกัลยา ร่วมไว้
ทัพมนุษย์สองรา ปราบยาก นักแม่
แม่จักเห็นใครได้ เด็ดเสี้ยนสงคราม
มณโฑทูลตอบเจ้า จอมมาร
สัตลุงเจ้าจักรพาล เพื่อนท้าว
กับตรีเมฆองค์หลาน สองเลื่อง เดชนา
ควรสั่งสองสู่ด้าว จักได้เผด็จบร
ฯลฯ
สัตลุงร่วมอาสน์ท้าว ทศกัณฐ์
ต่างนบนอบตามฉัน เพื่อนพ้อง
ตรีเมฆอภิวันท์ องค์บิตุ- ลานา
เจ้าจักรวาลกล่าวพร้อง เศิกเสี้ยนมนุษย์ไฉน
(หลวงอินทรโกษา แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ทศกัณฐ์ให้เชิญท้าวสัตลุงพระสหาย กับตรีเมฆนัดดามาปรึกษาในการศึก
ห้องที่ ๘๙
ปางพิษณุล้างสัด ลุงตาย แล้วแฮ
ตรีเมฆบัดกายหาย หลากอั้น
ตรึกกริ่งตรัสถามอุบาย พิเภก ทูลนา
มันคิดหนีเดชดั้น สู่ด้าวนาคินทร์
ทรงสดับรับสั่งให้ หนุมาน
แทรกแผ่นไผทตามผลาญ แทตย์ท้าว
ลูกลมรับโองการ ถอยรับ ท่านนา
ชำแรกปัถพีด้าว อุรุคไท้เร็วถึง
ฯลฯ
สวาหลบรบรับจ้วง โจมปจัญ
ฉวยแย่งได้พฤกษ์พลัน ถีบซ้ำ
ยักษ์ล้มลูกลมยัน เหยียบอก
จิกเกศตรีแกว่งห้ำ หั่นเกล้ามารมรณ์
(หลวงอินทรโกษา แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระรามพระลักษณ์รบกับท้าวสัตลุงและตรีเมฆ พระรามสังหารสัตลุง ตรีเมฆหนีไปซ่อนกายในเม็ดทราย หนุมานตามพบและฆ่าตาย
ห้องที่ ๙๐
ท้าวราพณ์ร่างเวทกรึ้ง กรึงไศล
แล้วเสด็จสถิตใน แท่นแก้ว
รลึกคุณพระครรไล หงส์นมัส- การแฮ
ขัดสมาธิร่ายมนต์แกล้ว ห่อนได้ไหวติง
ฯลฯ
มณโฑร้องกรีดคว้า กอดผัว
จอมราพรู้สึกตัว หวาดสดุ้ง
เผยเนตรพบลิงพัว พันหยอก เมียแฮ
เหลืออดพิโรธฟุ้ง โลดขึ้นยืนยัน
ฉวยชักคันฉัตรต้อน ตีสวา
สามต่อฤทธิ์อสุรา ร่ำล้อ
รบพลางผลัดกันมา ยื้อหยอก นางแฮ
ท้าวราพณ์เหลือรับท้อ จิตรยั้งยืนตลึง
(พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระราชนิพนธ์)
- แปลร้อยแก้ว - ทศกัณฐ์ตั้งพิธีชุบกายให้เป็นเพชร หนุมานสะกดพานางมณโฑมาเย้าหยอกจนเสียพิธี
ห้องที่ ๙๑
ทศเศียรแสนโศกเศร้า เสียพิธี อุมงค์เอย
มนต์เสื่อมซ้ำมหิษีเสื่อม พริ้ง
อุ้มองค์อรรคเทวี กลับสู่ กรุงแฮ
ถึงแท่นทอดองค์กลิ้ง กลอกเกล้าเกลือกเขนย
ฯลฯ
หวนหฤทัยนึกได้ โดยหมาย
ท้าวสัทธาสูรสหาย เอกอ้าง
อีกองค์พระหลานชาย ชาญเชี่ยว มนต์เฮย
จำจักหามามล้าง อริให้ผุยผง
ฯลฯ
ให้หามาทั้งพระ หลานขลัง มนต์นา
นามวิรุญจำบัง ฤทธิ์แกล้ว
เนาในพระราชวัง จารึก นครแฮ
อมาตย์รับโองการแล้ว บอกให้เขียนสาร
(พระพินิตพินัย แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ทศกัณฐ์รับท้าวสัทธาสูรผู้เป็นสหาย กับวิรุญจำบังผู้เป็นหลานเข้ากรุงลงกา
ห้องที่ ๙๒
สัทธาสูรได้เวท เรียกวรา- วุธเอย
โปรดสั่งหนุมานคลา สกัดร้าว
ลวงราพเรียกเทวา- วุธเหวี่ยง รับแฮ
มันไม่เห็นสาตรท้าว สอดแคล้วมนต์ประลัย
มารตนเดียวเคี่ยวสู้ ศรตี สวาเฮย
วายุบุตรกวัดแกว่งตรี ไล่จ้ำ
โถมถีบถูกอสุรี ผลงสาตร ศรแฮ
ลิงหักศรมารห้ำ ระบี่ปล้ำชิงคทา
สองสวาโรมราพลัม ปัถพี
วายุบุตรโจจับทวี บาทสบิ้ง
ฟาดกับแผ่นธรณี อสุรดับ ชีพแฮ
ฟันท่อนรอนกายกลิ้ง ปั่นเกล้าอสุรา
(พระพินิตพินัย แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - หนุมานใช้อุบายลวงให้สัทธาสูรเรียกอาวุธจากเทวดา แล้วให้ฝ่ายตนรับไว้หมดและฆ่าสัทธาสูรตาย
ห้องที่ ๙๓
ฝ่ายพยนต์รูปราพร้าย รำบาญ อยู่นา
แกว่งหอกควบหัยทยาน ยุทธ์กล้า
แทงลิงแตกขจายผลาญ ชีพมอด ม้วยแฮ
พานเรศต่งรุมร้า รูปนั้นฤๅหนี
พระตรีภูวนาถน้าว ศิลป์พลาย- งสจแฮ
แผลงภาพยนต์มลาย แหลกแล้ว
เกิดเป็นกระบัดตาย สามคาบ คืนนา
ฉงนจิตพระจักรแก้ว กล่าวถ้อยถามโหร
พิเภกโอนศิรน้อม ทูลยุบล พระเอย
รูปราพภาพยนต์ เสกซ้อม
ตัวมันเหลื่อมไปดล อังกาศ ไศลนา
ขอพระแผลงข่ายล้อม รูปร้ายมารยา
(พระพินิตพินัย แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - วิรุญจำบังออกรบและกำบังตนไล่แทงวานร
ห้องที่ ๙๔
หนุมานเมิลยักษ์ลี้ หลบหาย
ร่ายเวทวิเศษกลาย กลับให้
หางยาวนับโยชน์ขยาย หยั่งสมุทร
วงรอบอสุเรศรไว้ หว่างห้องขนดหาง
รังรัดกระหวัดได้ ตนมาร
ฉุดกระชากจากธาร ถีบซ้ำ
เหยียบกายจิกเกศทยาน ยืนหยัด
ฉวยชักตรีเพชรห้ำ หั่นเกล้าขาดรอน
(พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระราชนิพนธ์)
- แปลร้อยแก้ว - วิรุญจำบังสู้พระรามไม่ได้จึงหนีไปซ่อนตัวอยู่ในฟองน้ำ หนุมานจับวิรุญจำบังได้แล้วฆ่าตาย ตัดเอาศีรษะมาถวายพระราม
ห้องที่ ๙๕
แถลงปางอสุเรศรเจ้า ลงกา
ทราบสหายนัดดา ดับม้วย
ร่ำริตริไตรหา เชิงช่อง ชนะแฮ
เห็นแต่อัยกาด้วย สิทธิ์ซั้นสาปสาร
คิดการไป่ช้าสั่ง หลานรัก
วานุเวกนนยวิกยักษ์ รีบเต้า
จำทูลทูตแถลงลักษณ์ สารสื่อ
แด่พระอัยกาเจ้า ยอดฟ้าผาสูง
(พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นพิชิตปรีชากร ทรงแต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ทศกัณฐ์ให้นนยวิกวายุเวกไปเชิญท้าวมาลีวราชมาตัดสินความ เพราะท้าวเธอมีวาจาศักดิ์สิทธิ์ อาจสาปแช่งพระรามพระลักษมณ์ ให้พ่ายแพ้ได้
ห้องที่ ๙๖
ธรรมพรหมหลักแก้วคู่ โลกา
ทรงพินิตพิจารณา ถ่องถ้วน
เท็จจริงทุกสิ่งปรา- กฎพระ ญาณเฮย
ดำริตริไตรล้วน เลือกถ้อยธรรมแถลง
ดูก่อนหลานรักผู้ ประธาน แทตย์เฮย
พิสัยชัติยมหาศาล สืบเชื้อ
ย่อมทรงยุติธรรมสถาน เดียวสิ่ง อื่นเอย
สู้สละชนม์เพื่อเกื้อ ก่อตั้งยุติธรรม
นางนี้บัดนี้แน่ รู้เมีย เขาเฮย
ขืนคบทศธรรมเสีย ศักดิ์ท้าว
บาปหนาอย่าควรเคลีย คืนส่ง เสียเทอญ
จักยิ่งยศคุณอคร้าว โลกหล้าฦาธรรม์
(พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นพิชิตปรีชากร ทรงแต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ท้าวมาลีวราชตัดสินความตามยุติธรรมให้พระรามชนะ แต่ทศกัณฐ์ไม่ยอมส่งนางสีดา
ห้องที่ ๙๗
เทวาพานเรศล้าง พิธีกรรม์
สิ้นเสร็จเพี้ยนเพศผัน ไป่ข้อง
กลับเป็นเพศเทวัน ดั่งเก่า
เหินระเห็จเวหาสห้อง มหิศวร์ไท้ทูลความ
ราพณ์ร้ายถึงนิเวศน์เข้า มณเฑียร
เลออาสน์หฤทัยเจียน จักม้วย
โอ้อกแต่ตูเพียร เคี่ยวขับ ศึกแฮ
มีแต่ยับย่อยด้วย มนุษย์แม้แมลงวัน
(พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าขจรจรัสวงษ์ ทรงแต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ทศกัณฐ์ตั้งพิธีปั้นรูปเทวดาเผาไฟ เพราะมาเป็นพยานให้พระรามชนะคดี เทพบุตรพาลีรับเทวบัญชาพระอิศวรลงมาล้างพิธี
ห้องที่ ๙๘
ทศพักตร์รบรุกเร้า พลางยล
หาพิเภกจะผจญ เจอะใกล้
ด่าว่าาติทรชน ไป่คิด คุณเฮย
ดีแต่สาวไส้ให้ แก่เสี้ยนศัตรู
รู้เล่ห์กลศึกสิ้น ลึกลับ
ฆ่าโคตรประยูรยับ ย่อยม้วย
เศียรมึงจักขาดพับ อยู่ที่ นั้นเฮย
พลันพลุ่งหอกไปด้วย เดชห้าวหฤทัยหาญ
พระลักษมณ์กลัวหอกต้อง พระยา พิเภกเฮย
จึ่งจับศรศักดา ปัดป้อง
กระบิลพัทซัดยันมา ถูกพระ กายแฮ
สุดจะทานองค์ต้อง ตกพื้นปัถพี
(พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าขจรจรัสวงษ์ ทรงแต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ทศก้ณฐ์ออกรบพระราม แล้วพุ่งหอกกบิลพัทหมายฆ่าพิเภก พระลักษมณ์ช่วยป้องปัด จึงต้องหอกกบิลพัทสลบ
ห้องที่ ๙๙
วายุบุตรบันลุเบื้อง พสัญญี เขาเฮย
ยกเหตุพระจักรี อกอ้าง
เทเวศร์ทราบยินดี บอกสรรพ ยาแฮ
เก็บเสร็ตระเห็จคว้าง บ่ายเบื้องอินทกาล
ฯลฯ
พลันร่ายพระเวทให้ อสุรา
หลับหมดทั้งลงกา เกลื่อนกลิ้ง
จึ่งถอดยอดพรหมา แลโปร่ง
แล้วเหวี่ยงพรหมพักตร์ทิ้ง แหลกสิ้นดินไหว
ฯลฯ
จำกูจักคิดแกล้ง ประจานมัน
ให้อับอายเทวัน ทั่วหล้า
จึ่งจับเกศผูกกัน กับเกศ เมียแฮ
จารึกลงที่หน้า ากแล้วสาปอสูร
(พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าขจรจรัสวงษ์ ทรงแต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - หนุมานหักยอดปราสาททศกัณฐ์เช้าไปลักหินบดยา เพื่อมาแก้พิษหอกกบิลพัท แล้วผูกผมทศกัณฐ์ติดไว้กับนางมณโฑ และเขียนไว้ที่หน้าผากทศกัณญ์ว่าให้นางมณโฑเคาะเศียรทศกัณฐ์ ๓ ครั้ง ผมจึงจะหลุด
ห้องที่ ๑๐๐
กฤษณ์แผลงพรหมาสตร์ต้อง รถหัก
ลิงที่ถูกศรศักดิ์ อดสิ้น
มารนิมิตกายยักษ์ ใหญ่แทรก สุธาแฮ
อ้าโอษฐ์พลางแลบลิ้น ปิดป้องแสงสูริย์
เหล่าลิงเห็นมืดตื้อ ผิดเชิง
วิ่งเตลิดเปิดเปิง นปี้
งมเงอะกระเจอะกระเจิง เข้าปาก ยักษ์เฮย
อสุรขบกระบี่บี้ ยอกแล้วเลยกลืน
(พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ กรมขุนบดินทรไพศาลโสภณ ทรงแต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระรามรบกับทัพนาสูรเชษฐาต่างมารดาทศกัณฐ์ สุครีพตัดแขนทัพนาสูรแล้วพระรามแผลงศรฆ่าทัพนาสูรตาย นางมณโฑอาสาหุงน้ำทิพย์
ห้องที่ ๑๐๑
ทศเศียรทรงคชแกล้ว กลางณรงค์
สั่งบุตรเข้ายุทธยง อย่าช้า
พลปักษ์กระบี่ตรง ตรูรบ กันแฮ
พระลักษมณ์แผลงถูกม้า ชีพสิ้นทั้งสอง
ฯลฯ
ทศพักตร์วักน้ำทิพย์ ปะพรม
ปิศาจฟื้นกลุ่มกลม รบร้า
จักรกฤษณ์คิดปรารมภ์ ถามเหตุ พิเภกเฮย
อสุรเป็นพรั่งหน้า จักแก้กลไฉน
ยักษ์โหรยอหัตถ์แล้ว ทูลพลัน
อุทกทิพย์มณโฑสรร เสกไซ้
รับแก้พิธีอัน สังวาส รสนา
อีกพระแผลงศรให้ โอบอ้อมล้อมอสูร
(พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ กรมขุนบดินทรไพศาลโสภณ ทรงแต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ทศกัณฐ์ได้น้ำทิพย์มาพรมซากศพญาติวงศ์และพลมารที่ตายไปให้ฟื้นขึ้นมาช่วยรบ พระรามแผลงศรเป็นข่ายเพชรล้อมไว้
ห้องที่ ๑๐๒
ยกพลเร่งรีบเข้า ลงกา
ต่างทักถามกิจจา แซ่ซ้อง
กระบี่บอกชาวประชา เสร็จศึก แล้วพ่อ
ลิงมนุษย์พี่น้อง อดม้วยฤๅหลอ
ลงจากคอคชเข้า โรงพิธี
นั่งแนบดาบสนี อกน้อง
ว่าอริราชไพรี ายวอด หมดแล
เชิญสถิตสถานห้อง นั่งช้ำไยไฉน
ถึงปรางค์พลางพลอดจ้อ เจรจา
ตั้งแต่นี้ลงกา งบเสี้ยน
เพราะเจ้าเสกธารา ชุบชีพ ยักษ์แฮ
นางตอบว่าผิดเพี้ยน เวทข้าลงกาจม
(พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระราชนิพนธ์)
- แปลร้อยแก้ว - หนุมานอาสาแปลงเป็นทศกัณฐ์เข้ามาล้างพิธีน้ำทิพย์นางมณโฑ
ห้องที่ ๑๐๓
นริศราเมศกริ้ว โกรธา
ลงจากราชรถา ประทะสู้
ต่างรบต่างเรืองอา- นภาพต่าง หาญแฮ
ว่องต่อว่องไวรู้ วงร้าทีรณ
ฯลฯ
พระทรงดำริด้วย การสง- ครามแฮ
ซึ่งสิบศิรไป่ปลง พม้วย
พลางถามพิเภกจง แจ้งเหตุ
อสุรคงชีพด้วย เดชกล้ากลั่นไฉน
พิเภกทูลเหตุแจ้ง จริงประจักษ์
ว่าจิตรท้าวทศพักตร์ ถอดไว้
อาศรมแห่งพระนัก- สิทธิ์ซ่อน สงวนแฮ
จักกราบทูลก่อนไส้ เฉกแสร้งสังหาร
(พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระราชนิพนธ์)
- แปลร้อยแก้ว - พระรามแผลงศรถูกทศกัณฐ์ ขาดเศียรขาดกรแต่ไม่ตาย เพราะถอดดวงใจฝากฤษีโคบุตรไว้
ห้องที่ ๑๐๔
ทศพักตร์ผันพบหน้า พานร
ลุกขยับจับศร ก่งรั้ง
ถามว่าพระพาปร ปักษ์สู่ ไยฤๅ
แค้นยิ่งโยมไป่ยั้ง จักแย้งยิงมัน
ฤาษีร้องห้ามอย่า หุนหัน
ขึ้นนั่งบัลลังก์พลัน พลอดจ้อ
วานรนี่ผิดกัน กับพระ รามนอ
ให้รูปพามาง้อ อยู่ด้วยพระยามาร
(พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระราชนิพนธ์)
- แปลร้อยแก้ว - หนุมานอาสาลักกล่องดวงใจทศกัณฐ์จากพระฤษีโคบุตร โดยหลอกว่าทิ้งพระรามมา และให้พระฤษีโคบุตรนำไปถวายตัวแด่ทศกัณฐ์ หนุมานยังหลอกพระฤษีโคบุตรอีกว่าให้นำกล่องดวงใจทศกัณฐ์ไปด้วย เกลือกพระรามจะส่งทหารมาลักเวลาไม่อยู่ ครั้นก่อนเข้ากรุงลงกา หนุมานกลับห้ามมิให้พระฤษีนำกล่องดวงใจเข้าไปเพราะดวงใจอาจกลับเข้าตัวทศกัณฐ์ได้ ให้ฝากองคตซึ่งติดตามมาด้วยไว้นอกเมือง พระฤษีก็เชื่อ แล้วหนุมานจึงนิมิตปลอมกล่องดวงใจให้องคตนำกล่องดวงใจของจริงไปซ่อนไว้ เวลาพระฤษีกลับออกมาจากเมืองให้มอบกล่องดวงใจปลอมไปให้ แล้วพระฤษีโคบุตรก็พาหนุมานเข้าไปในเมืองลงกาเพื่อถวายตัวแก่ทศกัณฐ์
ห้องที่ ๑๐๕
กระบี่ว่าบัดนี้ บุตรมา เฝ้าแฮ
หวังจะใคร่ทูลลา ปราบเสี้ยน
สิบเศียรสบอัชฌา- สัยสั่ง มาตย์แฮ
ให้จัดพยุห์อย่าเพี้ยน ผิดครั้งพระดนัย
ฯลฯ
ลูกลมโลดรถเลี้ยว ไล่พา- นรเฮย
กระโชกโบกมือสวา วิ่งซ้อง
ลางตัวตื่นเต็มประดา เดินไขว่ ขวางแฮ
ศรหวดบให้ต้อง ตวาดต้อนแตกกราว
(พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระราชนิพนธ์)
- แปลร้อยแก้ว - หนุมานอาสาออกศึกรบกับพระลักษมณ์ แสร้งทำอุบายให้ทศกัณฐ์เชื่อว่าสวามิภักดิ์
ห้องที่ ๑๐๖
ฝ่ายลูกพายุฟื้น นิทรา
ประดับอลังการ์ กนกแพร้ว
โลมกันยุมาลา ปราบศึก สมรแฮ
แล้วสู่ปราสาทแก้ว ยอบเฝ้าทศกัณฐ์
กุมภัณฑ์ยลพักตร์ยิ้ม ยินดี ยิ่งนา
เรียกนั่งร่วมแท่นมณี หยอกเย้า
บิดรพิศพ่อผ่องศรี สุดกว่า ก่อนเฮย
เป็นกระไรข้าเฝ้า นี่เนื้อบุญเรา
ฯลฯ
หนุมานเสแสร้งตอบ วาที
ลูกกริ่งปรปักษ์หนี น่าส้อน
เชิญพระปิ่นภูมี ศวรเสด็จ ด้วยแฮ
จักจับมนุษย์ต้อน กระบี่ให้แตกฉาว
(พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระราชนิพนธ์)
- แปลร้อยแก้ว - หนุมานหลอกให้ทศกัณฐ์ออกรบ
ห้องที่ ๑๐๗
หนุมานจรจากเจ้า ลงกา
ร่ายเวทบังนัยนา กองกั้ง
กันหมู่อสุรพลา- กรห่อน เห็นแฮ
เหาะลิ่วกลางลมยั้ง อยู่ถ้าหลานอินทร์
กระบินบงพ้องบุตร พระพาย
หยิบกล่องล่องลมผาย ผาดฟ้า
มาส่งแก่พี่ชาย ชมชื่น กันแฮ
สองร่อนลงสู่หล้า รีบเฝ้าพระนรายณ์
ฯลฯ
ชูกล่องชีพิตให้ เห็นพลัน
หัวเราะพลางเยาะหยัน หยาบเย้ย
เหวยเหวยราพณ์อาธรรม์ ชีพจัก มลายแฮ
นี่กล่องของใครเฮ้ย หยั่งรู้ฤาไฉน
(พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระราชนิพนธ์)
- แปลร้อยแก้ว - หนุมานชูกล่องดวงใจเย้ยทศกัณฐ์
ห้องที่ ๑๐๘
อสุราองค์แอบใกล้ มเหสี สรวลนอ
อย่าแม่อายเสนี อย่าร้อง
ม้วยที่พิเภกที่ จะสืบ พงศ์แม่
อุสส่าห์ฝากองค์น้อง จะได้ดำรงตน
สั่งเสร็จขึ้นรถไท้ ขับพล คลานา
ฝูงราษฎร์แน่นคอยยล ท่านเต้า
อาลัยท่านทุกตน ชลหลั่ง พักตร์นา
ท้าวก็แสนสุดเศร้า โศกเอื้อนอาลัย
(พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นพิชิตปรีชากร ทรงแต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ทศกัณฐ์โศก สั่งเมืองและออกรบเป็นครั้งสุดท้าย
ห้องที่ ๑๐๙
หริวงศ์ทรงสดับถ้อย หนุมาน
แหลมหลักเชิงเศิกชาญ พจน์พร้อง
ทรงศรรีบแผลงผลาญ ทศพักตร์
เฉวียนฉวัดกระบัดต้อง อกท้าวทศเศียร
คชทันต์ที่อกอ้าว ทศพักตร์
หลุดกระเด็จดุจชัก คว่างทิ้ง
รูปแปลงกลับประจักษ์ เป็นทศ- เศียรนา
ตกจากพิยรถกลิ้ง กับพื้นปัถพี
(พระยาศรีสิงหเทพย์ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ทศกัณฐ์แปลงตนเป็นพระอินทร์ออกรบกับพระรามจนตาย
ห้องที่ ๑๑๐
ภิเภกรับสั่งให้ พนังงาน
เชิญพระศพประดิษฐาน โกศแก้ว
วางเหนือราชรถยาน รายเครื่อง สูงแฮ
พลแห่พรั่งพร้อมแล้ว เคลื่อนคล้อยคลาขบวน
แตรสังข์เซ็งแซ่ซ้อง เสียงครหึม
กลองนะประโคมครึม ครั่นคร้าม
เสนาเนตรนองซึม ชลคร่ำ ครวญเฮย
สบส่ำสาวสนมสอื้น กลับเข้าเวียงไชย
(พระยาศรีสิงหเทพย์ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พิเภกให้เชิญศพทศกัณฐ์เข้าเมือง
ห้องที่ ๑๑๑
แม้นจิตรข้าหน่ายไท้ ทรงศักดิ์
ไปรักใคร่ทศพักตร์ ชาติช้า
ฤาชายอื่นจากจัก- กฤษณราช ก็ดี
จงพระเพลิงผลาญข้า มอดสิ้นสูญชนม์
แม้ซื่อสัตย์ต่อเบื้อง บาทา
สมเด็จพระภรรดา ธิราชเจ้า
อย่าร้อนอย่ารนรา คีหม่น หมองแฮ
เสี่ยงสัตย์เสร็จเสด็จเข้า ยาตรเยื้องลุยไฟ
(พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าบุตรี ทรงแต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - นางสีดาลุยเพลิงถวายสัตย์ต่อพระราม
ห้องที่ ๑๑๒
ให้เชิญพระโกศเจ้า กรุงมาร
ขึ้นสู่บุษบกกาญจน์ รถแก้ว
ท้าวเสด็จสู่ราชยาน โบกหัตถ์
กลองชนะปี่ไฉนแจ้ว โจ่งคลื้มเสียงขาน
เดินขบวนพยุหบาตรซ้อน สามสาย
ต้นเชือกโบกธงชาย เชิดช้อย
รถโยงรถจันทนราย เป็นระเบียบ ไปแฮ
พลแห่กองหน้าคล้อย รถเมื้อลานเมรุ
(หลวงภาษีวิเศษ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ขบวนแห่ศพทศกัณฐ์ไปสู่เมรุ
ห้องที่ ๑๑๓
ขบวนแห่พระศพท้าว ทศศรี
ถึงพระเมรุรูจี จึ่งยั้ง
เวียนพระศพครบตรี วารรอบ เมรุนา
เชิญพระโกศขึ้นตั้ง สถิตเบื้องเบญจา
ฯลฯ
งานเล่นโขนหุ้นงิ้ว ลครอึง อลเอย
สามต่อไล่ลวดกรลึง ฟ่อนฟ้อน
รำแพนพวกหกขึง ขันลอด บ่วงนา
นอนดาบอีกคาบค้อน มีดซ้ำโยนซอย
ฯลฯ
ปวงพระวงศ์บริจาคสิ้น วัตถุทาน
จวบบ่ายฝ่ายพนักงาน จัดพร้อม
เชิญพระศพจอมมาร สู่แท่น ที่เอย
พิเภกกับประยูรห้อม เกลื่อนกลุ้มถวายเพลิง
(พระครูอุภัยสังฆกิจจานุกร ผู้แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พิเภกถวายเพลิงศพทศกัณญ์
ห้องที่ ๑๑๔
พิเภกเชิญเสด็จขึ้น ตำหนัก สวนแฮ
องค์พระกฤษณุรักษ์ ย่างเยื้อง
ลักษมีวิมลพักตร์ พระอนุช ท่านนา
โดยเสด็จบังคมเบื้อง บาทเฝ้าฟังสาร
ราเมศเผยพจน์ถ้อย สุนทร
ถามพระลักษมีสมร เพราะพร้อง
อ้าแม่จากเรียมจร มาอยู่ นี้ฤา
ฤาว่าตำหนักน้อง สถิตนั้นถิ่นไหน
สีดาประณตไท้ ทูลรำ- พันแฮ
หวนเหตุแห่งความรกำ เก่ากี้
รทมทนทุกข์เทวศลำ- บากยิ่ง พระเอย
ในพระตำหนักนี้ อสุรให้สถิตเสถียร
(หลวงฤทธิพลไชย แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระรามราชาภิเษกพิเภกครองกรุงลงกา พระราม นางสีดา และพระลักษมณ์ ประทับแรมในสวนขวัญ
ห้องที่ ๑๑๕
เทพย์หนึ่งเนาที่เฝ้า พระศูลี
ทูลทัดพระวาที ท่านไว้
พระอวยเดชราพทวี ใครปราบ ยากนา
กลับสาปศพมารให้ ขจัดทิ้งชลปลัย
หริวงศ์ทรงทราบน้าว ศรแผลง
ต้องยักษ์ศักดาแสดง ดาษม้วย
เป็นลมกรดกราดแรง ศพสาด ทเลเฮย
สูญชีพมารหมดด้วย เดชพ้องพรศุลี
(ขุนท่องสื่อคนเก่า แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - อัศกรรณสหายของทศกัณฐ์ยกทัพมารบกับพระราม พระรามฆ่าตาย แล้วกลับเกิดเป็น ๒ ตาย ๒ กลับเกิด ๔ ฯลฯ พิเภกทูลให้แผลงศรกวาดศพลงทะเลตามพรของพระอิศวร
ห้องที่ ๑๑๖
บรรลัยกัลป์รับถ้อย ทูลขยาย
กำหนดสัปตวารหมาย ไม่ช้า
บัดลากลับรีลผาย ผันสู่ ปรางค์แฮ
ตรัสสั่งสนมสนิทหน้า นิ่มเนื้อนวลถนอน
ฯลฯ
ถึงวังเข้าซุ่มซุ้ม พระทวาร
ยอหัตถ์นมัสการ กึ่งเกล้า
ร่ายเวทเดชพรหมมาน สมัคมุ่ง จิตรแฮ
ตระบัดก็หายกลายเข้า สู่ห้องมาตุรงค์
ราพคลายพระเวทให้ เห็นองค์
ยุรยาตรมาดหมายตรง แท่นแก้ว
ฝ่ายกาลอัคคีอนงค์ เนาอาสน์ นางนา
เห็นพระโอรสแก้ว วิ่งว้ามาประคอง
(ขุนท่องสื่อคนเก่า แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - เมื่อพระรามยกทัพกลับ พิเภกทูลให้แผลงศรทำลายถนนที่จองไว้ บรรลัยกัลป์ขึ้นมาจากบาดาลเยี่ยมทศกัณฐ์ พบนางกาลอัคคีมารดาจึงรู้ว่าบิดาคือทศกัณฐ์ถูกพระรามฆ่าตาย
ห้องที่ ๑๑๗
ลูกลมร่ายเวทเปลื้อง แปลงตน
เป็นกระบือบัดดล ด่วนเต้า
ลงบึงทอดกายกล ติดหล่ม อยู่แฮ
หวังจักลวงยักษ์เข้า แบกรู้พลังมาก
บรรลัยกัลป์อสุรร้าย เร็วจร
ลุที่บึงกาสร สถิตรต้อง
ถามถึงพวกพานร มนุษย์ลักษมณ์ รามเอย
เดินทัพทางนี้พ้อง พบบ้างฤาไฉน
(ขุนท่องสื่อคนเก่า แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - บรรลัยกัลป์ตามมารบ หนุมานแปลงเป็นกระบือ ต่อมาได้รบกันและฆ่าบรรลัยกัลป์ตาย
ห้องที่ ๑๑๘
พระสดับมธุรสเอื้อน โองการ
ให้เคลื่อนพยุหหาญ รีบแคล้ว
ตระบัดลุยังสถาน นครขีด- ขินฮา
หยุดประทับรถแก้ว พรั่งพร้อมจตุรงค์
ดารายุพเรศรู้ เหตุพลัน
พร้อมหมู่พระกำนัล แวดล้อม
ไปเฝ้าพระทรงสุบรรณ ยังฝ่าย น่าแฮ
ถึงรถประณตน้อม นบนิ้วอภิวันท์
(กุเรเตอร์ทัด แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระรามเคลื่อนพลเข้าเมืองขีดขิน นิทพัทซึ่งรั้งเมืองอยู่ออกมารับเสด็จ
ห้องที่ ๑๑๙
ยาตรย้ายพยุหพื้น พลหาญ
จากขีดขินเขนขาน โห่เร้า
สามกระษัตริย์แสนสำราญ บนบุษ- บกเฮย
ทัพน่าธงนำเข้า เขตแคว้นแดนดง
ฯลฯ
มาถึงนิวาสเจ้า จอมอา- จาริย์เฮย
พวกยักษ์ลิงวิ่งฮา ฮึกห้าม
พระยลกุขันมา ตรัสเรียก
พรานนึกใจจิตคร้าม ยอบยั้งบังคม
(พระพิบุลย์ไอสวรรย แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระรามให้หนุมานกับกุขันไปส่งข่าวเสด็จกลับในกรุงศรีอยุธยา
ห้องที่ ๑๒๐
ถึงปีสิบสี่ถ้วน กำหนด สัญญาเฮย
พระสัตรุดพระพรต พิราพร้อง
เหตุใดพระทรงยศ ไม่กลับ มานา
ครบสัตย์สัญญาน้อง จักต้องลาญชนม์
อยู่ไยอัประยศถ้วน เทวัญ
เสียชีพรักษ์สัตย์ธรรม์ ชอบไว้
คิดเสร็จจรผัน สู่พระแม่ สามเฮย
ประณตลานาฏไท้ จักเข้ากองกูณฑ์
(พระมหาคำ เปรียญ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระพรต พระสัตรุดเตรียมเข้ากองไฟ ถ้าพระรามไม่เสด็จกลับภายใน ๑๔ ปี หนุมานและกุขันเข้าเฝ้าทูลเรื่องพระรามเสด็จกลับให้ทรงทราบ
ห้องที่ ๑๒๑
สมเด็จภูวนาถเจ้า จักรี
เปรมกระมลปรีดี โปรดให้
ขุนวายุบุตรมี ความชอบ ใหญ่นา
เป็นพระยาอนุชิตได้ ผ่านอ้าวอยุทธยา
ฯลฯ
ตรัสสั่งพิเภกเจ้า ลงกา
จักเยี่ยมด้วยศรา วุธใช้
กำหนดวิกละครา คอยตอบ ข่าวเฮย
แล้วเรียกพนักงานให้ จัดพร้อมของประทาน
โปรดปูนบำเหน็ดถ้วน ทั้งหมด
แจกเครื่องลำดับยศ ทั่วหน้า
ต่างรับต่างประณต ลาบาท พระเฮย
ย้ายแยกยังเขตหล้า แหล่งด้าวแดนตน
(พระมหาคำ เปรียญ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระรามปูนบำเหน็จความชอบประทานอนุชาและทหาร
ห้องที่ ๑๒๒
ปางพระยาอนุชิตได้ ครองศรี อยุทธ์แฮ
ร้อนจิตคืออัคคี ลวกไหม้
ถวายคืนรัชภูมี ตรัสสั่ง กระบี่นา
พรหมาสตร์ตกใดไซ้ จักสร้างเวียงประทาน
ทรงแผลงศรสิทธิ์ด้วย เดชา
อนุชิตตามศรคลา รีบเร้า
ศรตกนพภูผา เก้ายอด ราบฤา
ลิงกวาดกำแพงเค้า นิเวศน์พื้นภูมิเวียง
เสร็จกิจรีบกลับเฝ้า ทูลสาร
าพระแสงสุริการ ตกต้อง
เขาเก้ายอดแหลกปาน เทพปราบ ลงนา
ข้ากวาดกำแพงป้อง เขตแล้วมาฉลอง
(พระมหาคำ เปรียญ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระรามประทานกรุงอยุธยาแก่หนุมานตามที่ได้ทรงสัญญาไว้ แต่หนุมานไม่รับ พระรามจึงทรงสร้างเมืองใหม่ ประทานหนุมาน
ห้องที่ ๑๒๓
ปางจอมพิภพเจ้า จักรวาล
ทรงพระนามมหาบาล แกว่นแกล้ว
มนทามิ่งเยาวมาลย์ อัคเรศ พระเอย
ถวัลย์ราชสราญแผ้ว ผ่อพ้นไพรี
ระลึกถึงทศพักตร์ไท้ พรหมพงศ์
เสด็จออกพระโรงทรง สั่งให้
เสนีเทียบจัตุรงค์ โดยเสด็จ
ประเวศเยี่ยมลงกาไท้ พรุ่งแจ้งจักจร
(หลวงอินทรอาวุธ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ท้าวมหาบาลเพทาสูรสหายทศกัณฐ์ ยกทัพมาเยี่ยมทศกัณฐ์ ทราบว่าทศกัณฐ์ตายจึงยกพลเข้าประชิดเมืองลงกา
ห้องที่ ๑๒๔
วายุบุตรยุทธิ์แย่งได้ กระบองตาล
ตีถูกจอมจักรวาล แด่วดิ้น
เผ่นเหยียบอุระมาร ถามพิเภก
ไฉนราพเทพาสิ้น ชีพแล้วคืนเป็น
พิเภกตอบขุนราพแกล้ว การณรงค์
เพราะพระอิศวรทรง ประสิทธิ์ไว้
จักฆ่าอสุระจง ผ่าอก ออกเอย
บี้บีบหทัยให้ แหลกแล้วจึ่งผลาญ
วายุบุตรสดับพร้อง ยินดี
เงือดง่าอาวุธตรี แกว่งคว้าง
ผ่าอุระอสูรี แขวะควัก กระมลแฮ
บี้บีบละเอียดล้าง ราพสิ้นสูญชนม์
(หลวงอินทรอาวุธ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พิเภกรบกับท้าวมหาบาลเพทาสูร หนุมานซึ่งพระรามทรงส่งให้มาช่วยพิเภก เข้าช่วยฆ่าท้าวมหาบาลตาย
ห้องที่ ๑๒๕
กำหนดทศมาสถ้วน นางทรง ครรภ์เฮย
ประสูติพระกุมารยง ยศล้ำ
ทรงสิริวิไลองค์ ลออเอี่ยม
ควรคู่นครค้ำ เขตด้าวแดนมาร
ฯลฯ
จอมราพพิเภกผู้ เพ็ญยศ
หลงคิดว่าโอรส สืบไส้
แช่มชื่นกระมลมท มัวโม่ห์
เพียงหนึ่งท้าวเธอได้ ฝ่ายด้าวดุสิตสวรรค์
ฯลฯ
ประทานนามตามจิตท้าว จำนง
แด่พระกูมารยง ยิ่งแกล้ว
ไพนาสุริย์วงศ์ เฉลิมเกียรติ
พูนสวัสดิ์พิพัฒน์แผ้ว ผ่องพ้นอันตราย
(นายโต เปรียญ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - กำเนิดไพนาสุริย์วงศ์ โอรสทศกัณฐ์และนางมณโฑ แต่พิเภกสำคัญผิดว่าเป็นลูกตน รวมทั้งกำเนิดอสุรผัดบุตรหนุมานและนางเบญกาย
ห้องที่ ๑๒๖
วันหนึ่งอนุชิตเจ้า จอมนรา ราษฎร์เฮย
ออกพระโรงเสนา แน่นเฝ้า
ทรวินิจกิตยา- นุกิจ เสร็จเฮย
จึ่งพระผู้ผ่านเผ้า จักเต้าสวนขวัญ
ฯลฯ
บันดาลคิดเคลิบเคลิ้ม สกนธ์ตน
คงจริตอย่างลิงลน เลศนั้น
ถอดมกุฎภิมณฑน์ มอบพนัก- งานเฮย
ปีนป่ายอัมพพฤกษ์ดั้น โดดเต้นโดยคนอง
ฯลฯ
กูซนจนต้องรับ รองอาย
จักอยู่บสบาย บ่อนนี้
ควรคิดหลบหลีกกาย สันโดษ เดียวเฮย
เอาเพศดาบสลี้ ลับหน้านางจร
(นายโต เปรียญ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระยาอนุชิตหรืออนุมานชมอุทยาน เก็บผลมะม่วงให้สนม ยางมะม่วงหยดถูกศีรษะ เผลอตัวให้เท้าเกา นางสนมเห็นเข้าหัวเราะ เลยแปลงเป็นมนุษย์และหนีไปบวชอยู่กับพระฤษีทิศไพที่เขามณฑป
ห้องที่ ๑๒๗
พระกุมารสดับถ้อย วรณี- สูรเอย
เจ็บจิตดังศรศรี เสียบไส้
แสนขุ่นพระทัยเทวี พูนเทวษ
ดาลเดือดมิเหือดไห้ กลับเข้าคืนวัง
ถึงเฝ้าพิเภกแล้ว ทูลลา
เสด็จสู่ปรางค์มารดา สุดลห้อย
มณโฑอรรคชายา ยลบุตร พิไรเอย
กรกระกองลูกน้อย พร่ำถ้อยวอนถาม
(พระปลัดสิงห์ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - วรณีสูรพี่เลี้ยงไพนาสุริย์วงศ์ทำอุบายให้รู้ว่าพิเภกไม่ใช่บิดา ไพนาสุริย์วงศ์จึงแกล้งขอลาไปเรียนศิลปศาสตร์กับพระกาลดาบส
ห้องที่ ๑๒๘
ปางจอมจักรวรรดิเจ้า มลิวัน
เสวยรัชมไหศวรรย์ ผ่องแผ้ว
มวลมาตย์เชี่ยวชาญฉกรรจ์ เชิงยุทธ์ นาฮา
สามโลกลืมฤทธิ์แกล้ว ทั่วท้าวสยองหยอน
ฯลฯ
จอมพงศ์ทรงสดับเอื้อน โองการ ถามเฮย
สหายรักยังสำราญ ผ่องแผ้ว
ฤามีหมู่อรินทร์หาญ เหิมย่ำ ยีนา
ใช้ท่านสแงคลาศแคล้ว เพื่อด้วยกิจไฉน
ฯลฯ
หน่อนาถถวายจอกแล้ว พจนา ทูลเลย
ว่าพระจอมนีครา ร่มเกล้า
สูญสิ้นพระชนมา- ยุเพราะ อรินทร์เอย
สหายญาติหลาทบเท้า ทอดด้วยศรราม
(พระปลัดสิงห์ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ไพนาสุริย์วงศ์กับวรณีสูรพี่เลี้ยงลอบไปกรุงมลิวัน ผ่านด่านไฟกรดและน้ำกรุงของกรุงมลิวัน ตามวิชาที่เรียนมาจากพระกาลดาบส แล้วเข้าเฝ้าท้าวจักรวรรดิทูลข่าวทศกัณฐ์ถูกพระรามฆ่าตาย
ห้องที่ ๑๒๙
พิเภกสดับเสด็จเข้า สนานองค์
ทรงเครื่องยุทธยง ผ่องแผ้ว
พระไตถ์จับศรทรง เสด็จสู่ รถเฮย
ได้ฤกษ์เลิกทัพแกล้ว โห่ก้องสนั่นไหว
ฯลฯ
จักรวรรดิยืนรถแก้ว กลางพล
เห็นพิเภกคุมพหล กลาดกล้า
มุ่งขเม่นเข่นขบทนต์ กทีบบาท
ตรัสสั่งให้กองหน้า เร่งเข้าโจมตี
ฯลฯ
จักรวรรดิอ่านเวทล้าง ศรหลุด แล้วเฮย
แผลงนาคศราวุธ ว่องคล้อง
รัดพิเภกเซซุด ตกจาก รถแฮ
สี่พักตร์สั่งยักษ์จ้อง จับรั้งเร็วมา
(พระปลังสิงห์ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ท้าวจักรวรรดิยกทัพมาประชิดกรุงลงกา พิเภกออกรบแพ้ ท้าวจักรวรรดิให้จำตรุขังไว้
ห้องที่ ๑๓๐
ปางจักรวรรดิราพร้าย ใจหาญ
เสร็จมอบภพศฤงคาร เขตด้าว
ปรีเปรมกระมลบาน บรมสุข สุดแฮ
การเสร็จสมเด็จท้าว ยักษ์เข้าไพชยนต์
พิเภกติดตรุตรึ้ง กรากครัน
เลยล่วงสิบห้าวัน โศกเศร้า
หลงเลี้ยงลูกอาธรรม์ ทรยศ
เรารอบรู้ล้นเกล้า บ่คุ้มภัยเบียน
(พระพหลพลพยุหเสนา แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ท้าวจักรวรรดิอภิเษกไพนาสุริย์วงศ์ เปลี่ยนนามเป็นท้าวทศพิน ครองกรุงลงกา อสุรผัดลามารดาเพื่อไปตามหาบิดาคือหนุมาน
ห้องที่ ๑๓๑
สองอนุชรวิแผ้ว สรงชล
ทรงเครื่องสำหรับรณ- ยุทธ์เยื้อง
ลาบาทมาตุสามยล พูนเพิ่ม พรนา
เดชฤทธิ์ประสิทธิ์เปลื้อง ปลิดร้ายอรินทร์พาล
รับพรชนนีศรแล้ว ยาตรา
เฝ้าบาทพระจักรา- ธิราชไท้
สัตรุดนบเชษฐา พระลักษมณ์ แล้วแฮ
ศรเกราะต่างองค์ให้ โอษฐ์อื้ออวยพร
(พระพหลพลพยุหเสนา แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - อสุรผัดพบหนุมาน แล้วทั้งสองจึงมาเฝ้าพระรามเล่าความถวาย พระรามให้พระพรต พระสัตรุด พร้อมทั้งท้าวพระยาพานร ยกทัพไปช่วยพิเภกตีกรุงลงกาคืน และตามไปรบกับท้าวจักรวรรดิที่กรุงมลิวัน
ห้องที่ ๑๓๒
นิลพัทกรกราบเกล้า ทูลคดี
อันส่ำสุรเสนี ทั่วหล้า
อาสาออกศึกมี ความชอบ แล้วนอ
ยังแต่ความชอบข้า บาทนั้นไป่มี
จะละยศหมดแม้ สกนธ์ตน
ลงทอดคว่ำขวางบน สมุททรนี้
เชิญเสด็จพระพาพล พาหนะ ไปเทอญ
ขอแต่ชอบเชิดชี้ เกียรติไว้เป็นเฉลิม
(พระราชครูพิเชต แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - นิลพัทนิรมิตกาย ทอดตัวเป็นสะพาน ให้กองทัพ้ามไปประชิดกรุงลงกา
ห้องที่ ๑๓๓
พระดำรัสสั่งใช้ ชมพู- พานเฮย
จงสื่อนครลองดู สักครั้ง
เขาจะอ่อนน้อมดนู ฤาขัด แข็งนา
ท่านอย่าเผลอพลันพลั้ง พลาดต้องบัดสี
พานรินทร์รับสั่งแล้ว รเห็จทยาน
บรรลุลงกาสถาน ไป่ช้า
ลอยอยู่ณคัคนานต์ ตรงช่อง แกลแฮ
สิงหนาทตวาดท้า แทตย์ท้าวทศพิน
ฯลฯ
พานรินทร์รีบเลื่อนล้ำ ลงไป
ประดิษฐานภูมิไผท เผ่นคว้าง
โถมถีบถูกอุรไพ- นาสุร- วงศ์แฮ
ตกแท่นจับจิกง้าง เกศเกล้ากุมภัณฑ์
(พระราชครูพิเชต แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระพรตให้ชมพูพานไปสื่อสารแก่ทศพิน
ห้องที่ ๑๓๔
อสุรผัดโจนจับได้ วรณี- สูรนา
จับจิกเกศอสุรี คร่าไว้
สามอสูรจับยักษี สองโสด มาแฮ
พาประเวศถวายไท้ ที่ยั้งยุทธภูมิ
พระพรตพักตร์ผ่องแผ้ว พูนปรา- โมทย์แฮ
ตรัสเรียกสุครีพมา สั่งซ้ำ
ท่านก็บุตรสุริยา เดชยิ่ง
จงอย่าเผลอพลาดพล้ำ พ่ายรู้ไพริน
(พระราชครูพิเชต แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระพรตพระสัตรุด ยกทัพรบกับทศพิน ยามลิวันและกันยุเวกโอรสอินทรชิตช่วย อสุรผัดจับตัวทศพิน และวรณีสูรได้
ห้องที่ ๑๓๕
ตรัสเสร็จสั่งให้บุตร สุริยฉัน
ชำระโทษสองกุมภัณฑ์ แผกร้าย
ฟอกเอาเพื่อนพวกมัน มวลหมู่ ขบถนา
สุครีพรับสั่งย้าย ยาตรยั้งยังพลาน
บังคับตำรวทั้ง ทำมรง
กับพวกราชมัลอง- อาจห้าว
ผูกสองนักโทษทนง กับหลัก คาเอย
ติดเครื่องไม้กระหมับคร้าว กราดนิ้วกระทบเตือน
(ขุนพินิจฉัย แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ทศพิณและวรณีสูรถูกลงทัณฑ์และตระเวณประจาน
ห้องที่ ๑๓๖
ตระเวนรอบด้าวรีบ นำยักษ์ สองเอย
สู่ที่มัดกับหลัก แหล่งแล้ว
เพชฌฆาตอย่างฟันนัก- โทษขาด เศียรแฮ
จึ่งเสียบประจานแพ้ว อยู่ข้างทวารเวียง
มณโฑทราบบุตรม้วย ชีวา แล้วเอย
รันทดหฤทัยอา- ดุรดิ้น
แสนสลดถั่งชลนา นอกพักตร์ พธุนอ
กำสรดเพียงจักสิ้น ชีพให้โหยครวญ
(ขุนพินิจฉัย แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระพรตสั่งให้เอาทศพิณและวรณีสูร ไปตระเวนแล้วประหาร
ห้องที่ ๑๓๗
ฤาษีตรึงแล้วทราบ ตลอดกิจ
แจ้งในนิมิต แม่นพร้อง
ถูกตามเคราะห์โหรพิธ ทูลเหตุ ฝันนา
ดวงพระชาตาต้อง ฆาตด้วยลักษณ์จันทร์
ฯลฯ
จักช่วยเสดาะเคราะห์ด้วย พระมนต์
เศกยอดคาถาจน ครบแล้ว
พันคาบรดสกนธ์ ขุนยักษ์ นั้นแฮ
อวยศิริลาแคล้ว คลาศยั้งกุฎิดง
(หม่อมเจ้าพระพุทธุปบาทปิลันท์ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ท้าวจักรวรรดิฝันร้าย ให้พระปรเมศฤษีรดน้ำมนต์ ต่อมาพระพรตและพระสัตรุดยกทัพประชิดกรุงมลิวัน
ห้องที่ ๑๓๘
หนุมานเหาะเข้าด่าน ในทฤษฎิ์ มารเฮย
มีชื่อกาลสูรมหิทธิ์ หอกเฟื้อย
ใจหาญอ่านมนต์สิทธิ์ ไสยเวท
เรียกนาคหลายหลากเลื้อย เลิกพั้งพานโผน
ฯลฯ
ร่ายเวทแปลงเพศเพี้ยน กายา
เป็นสุบรรณบินถลา ไล่จ้ำ
จิกฉาบคาบนาคมา เหมือนเหยื่อ
ลางหลบลางตายน้ำ กรดแห้งเหือดหาย
กลายเพศจากครุฑแล้ว เป็นลิง เผือกนา
พักตร์สี่แปดกรสิง หนาทเกรี้ยว
กาลสูรเดือดโดดชิง ชัยกระบี่
ขับพวกพหลพลเลี้ยว ไล่ล้อมลิงขาว
(นายเริก หมื่นพากยโวหาร แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระยาอนุชิต (หนุมาน) อาสาหักด่านน้ำกรด ไฟกรด ของกรุงมลิวันฆ่ามัฆวานและกาลสูรนายด่านตาย
ห้องที่ ๑๓๙
ลิงโถมโจมเข้าหัก ยอดปรา- สาทแฮ
คีบกลับพลับพลาถวาย บาทไท้
ทูลเสร็จพระอนุชา ชมชอบ ลิงเอย
เรืองเดชหาไหนได้ ดุจนี้ดีขยัน
ขุนยักษ์ยลชั้นยอด ปรางค์หัก
อัประยศนิกรยักษ์ ยิ่งเศร้า
ใช้มารชื่อฤทธิจักร จรรีบ ไปเอย
ทูลราชโอรสเจ้า ว่าท้าวแทตย์เชิญ
(นายเริก หมื่นพากยโวหาร แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระพรตตั้งทัพที่เขามยุรา ให้นิลนนท์สื่อสาร ต่อมาท้าวจักรวรรดิให้หาสุริยาภพโอรสออกรบ
ห้องที่ ๑๔๐
สุริยาภพหลับเนตรน้อม จิตสาสร์ เสกนา
ยินอุโฆษเปรี้ยงปราด เปรื่องก้อง
ลืมเนตรพิศเขากลาด ล้อมกลับ หายเฮย
เห็นเมฆสูรสาตรต้อง พินาศสิ้นเสียชนม์
กระทืบบาทกราดกริ้ว หอกธทูน แบกเฮย
กลอกพักตร์กวักหัตถ์ยูร- ยาตรเต้น
พิเภกประณตบาทมูล พระสัตรุด แถลงแฮ
ขุนยักษ์จับหอกเขม้น มุ่งร้ายระวังองค์
(ขุนพิสณฑ์สังฆกิจ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระสัตรุดรบกับสุริยาภพ สุริยาภพให้เมฆสูรเนรมิตกายเป็นภูเขากั้นพลมารไว้ เพื่อตนเองปลุกเสกหอกเมฆพัทให้เรืองฤทธิ์ พระสัตรุดแผลงศรต้องเมฆสูรตาย สุร้ยาภพพุ่งหอกต้องพระสัตรุดสลบ
ห้องที่ ๑๔๑
จันทน์แดงเลิศล้ำอยู่ อโยทธะ ยาเอย
มูลอุสุภอาสน์ศิวะ เทพท้าว
อยู่อินทกาละ ไกรลาศ ถ้ำแฮ
หินบดอยู่พรหมด้าว ที่ท้าวธาดา
ลูกหินอยู่ถิ่นท้อง บาดาล
นาคราชเนานานกาล เก็บไว้
แม้โปรดสั่งกระบี่ชาญ ฤทธิรุด
นำสิ่งพัสดุได้ หอกนั้นพลันถอน
พระพรตฟังภิเภกพร้อง ความทู่ล
พลันเรียกนิลพัทยูร สู่เฝ้า
สั่งควใามเยี่ยงเค้ามู่ล พิเภกนบ ถวายแฮ
อย่านิ่งนอนใจเจ้า รีบร้อนเร็วไป
(ขุนพิสณฑ์สังฆกิจ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - นิลพัทอาสาไปหาสรรพยาและสิ่งของต่างๆ แก้พิษหอกเมฆพัท เมื่อพระสัตรุดฟื้นแล้ว พระพรตพระสัตรุดทรงยกทัพกลับพลับพลา
ห้องที่ ๑๔๒
คอยเหตุเห็นมนุษย์ฟื้น ชีวา
เร่งรีบทูลกิจจา แต่ไท้
จักรวรรดิวาบจิตปรา- รมย์นิ่ ตลึงแฮ
ให้เรียกบุตรมาใกล้ อาสน์ชี้แจงแถลง
สุริยาภพทราบเหตุซ้ำ อาสา
อันมนุษย์คืนชีวา รอดได้
ยังมีจักรศรคทา- วุธคู่ หัตถ์แฮ
ขอสนองพระคุณไท้ ธิราชร้ารอนเข็ญ
(ขุนวิสูตรเสนี แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - สุริยาภพรบกับพระพรต พระสัตรุด ถูกพระพรตฆ่าตาย
ห้องที่ ๑๔๓
บรรลัยจักรรีบเฝ้า บิตุรงค์
จักรวรรดิบงบุตรทรง ไต่ถ้อย
ไพรีชีพมันปลง ปลดหมด ฤาพ่อ
สายจิตจึ่งคลับคล้อย ค่ำคลุ้มอนธการ
บุตรท้าวทูลเรื่อง ดัสกร
สองมนุษย์มันเรืองศร สุดสู้
ลูกจักกราบลาจร ชุบสาตร ก่อนแฮ
จงพระตรัสใช้ผู้ หนึ่งตั้งขัดณรงค์
(นายสิงโตมหาดเล็ก แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - บรรลัยจักรอนุชาสุริยาภพออกรบแล้วไปทำพิธีชุบศรเหราพต องคตและอสุรผัดล้างพิธี มารกระบิลออกขัดตาทัพถูกนิลพัทฆ่าตาย
ห้องที่ ๑๔๔
ลูกลมแปลงเพศเพี้ยน นกอิน- ทรีย์เฮย
จิกกระชากเหราศิลป์ สลัดทิ้ง
สุครีพมุ่งพักตร์ผิน รับพระ ไว้เฮย
นิลพัทตียักษ์กลิ้ง เกลือกม้วยพลมาร
ราหูพิโรธเลี้ยว ชิงสวา
สุครีพมือเดียวพา พระอุ้ม
องคตกับปักษา นิทพัท ช่วยแฮ
ต่างต่อตีทิ่มกลุ้ม ราพต้องตกดิน
(นายประภาษมณเฑียรปลัดวังขวา แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - บรรลัยจักรออกรบกับพระพรตและพระส้ตรุด พระสัตรุดต้องศรเหราพต บรรลัยจักรมอบพระสัตรุดให้อสูรราหูรักษาไว้ในอากาศแต่หนุมาน นิลพัท สุครีพ และองคตแก้คืนกลับมาได้
ห้องที่ ๑๔๕
บรรลัยจักรโกรธกริ้ว วานร
ขว้างจักรไปราญรอน ไล่ล้าง
พระพรตลั่นสาตรศร หมายพิฆาต มารแฮ
ถูกจักรพระจายคว้าง พินาศม้วยรถพล
ขุนยักษ์รถหักสิ้น เสียนิกาย
แผลงสาตรเป็นไฟพราย ไล่ล้าง
พระพรตลั่นศรมลาย พิรุณดับ เพลิงแฮ
อสุเรศไล่ตีคว้าง พี่น้องสององค์
(นายประภาษมณเฑียร แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - บรรลัยจักรออกรบกับพระพรต ถูกพระพรตฆ่าตาย
ห้องที่ ๑๔๖
ป่างนนยุพักตร์น้อง บรรลัย- จักรแฮ
เนาเขตมารันไศล ต่อตั้ง
พิธีประสงค์สาตรไตร- โลกนาถ
แก่สิบขวบบยั้ง จวบร้อยปีปลาย
คราวจักเกิดเหตุร้าย ลางมี ปลาดนอ
โลหิคตจากเมฆี หยดย้อย
นึกพระชนกชนนี เหตุวิบัติ ใดนอ
จำจะละกิจคล้อย รีบเฝ้าฟังการ
(หลวงบรรหารอัตถคดี แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ท้าวจักรวรรดิออกรบกับพระพรต แต่ไม่แพ้ชนะกัน นนยุพักตร์โอรสองค์สุดท้องของท้าวจักรวรรดิ ไปตั้งตบะทำพิธี เกิดลางสังหรณ์เลิกตบะกิจเข้าเฝ้าบิดาแล้วอาสาศึก
ห้องที่ ๑๔๗
แทตย์แปดกรโก่งน้าว ศิลปสิทธิ์
ถูกเพราะอนุชจักรกฤษณ์ ไป่ลื้น
ศรถอยไล่เสียบติด ลิงโดด ดิ้นเฮย
พระลั่นศรสนั่นครื้น ครั่นฟ้าดินสะเทือน
ศรตกติดทั่วทั้ง กายมาร
เป่าปัดพิษศรมลาญ หล่นได้
ราพจับจักรปาดาล เพลิงพลุ่ง
จวบราชรถท่านไท้ เหนี่ยวน้าวศรแผลง
(หลวงบรรหารอัตถคดี แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - นนยุพักตร์ออกรบกับพระสัตรุด พระสัตรุดฆ่าตาย ท้าวจักรวรรดิออกรบพระพรตต้องศรตรึงทั้งกายแก้ได้แล้วหย่าทัพเข้าเมือง
ห้องที่ ๑๔๘
องค์อนุชหริรักษ์น้าว จันทวา- ทิตย์เฮย
แผลงจักรแหลกสว่างพา- นเรศฟื้น
ซ้ำต้องอกอสุรา ปลิวตก ดงแฮ
แทตย์โลดถลันห่อนลื้น แล่นล้างพานร
นิลพัทโผนจับได้ ไวยตาล
ฟาดกับสุธามาร แทบม้วย
ยักษ์ขยาดยุทธการ ตริพิ- ธีเอย
เร่งเลิกทัพกลับด้วย พยุห์เข้าเมืองมาร
(ขุนภักดีอาษา แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระพรตรบกับท้าวไวยตาลผู้ครองกรุงกุรุราชซึ่งอยู่ใต้ดิน สหายท้าวจักรวรรดิไม่แพ้ชนะ ท้าวไวยตาลหย่าทัพกลับเข้ากรุงมลิวัน
ห้องที่ ๑๔๙
พระยายักษ์จักรวรรดิเจ้า อสุรา
ปางพระสหายคลา เขตรแล้ว
โองการมอบอาญา- ศึกสิทธิ์ ขาดเอย
ให้อสุรเพตราแกล้ว ออกสู้สู่ณรงค์
เพตรามาจ้ดได้ พลผจญ
หกเหล่าทรหดทน ทั่วหน้า
ได้ฤกษ์ราพแต่งตน ตามยศ
ขี่คชขัดคทากล้า กาจแม้นไกรสร
(ขุนภักดีอาษา แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ท้าวจักรวรรดิให้อสุรเพตราออกขัดตาทัพ ถูกองคตฆ่าตาย ท้าวไวยตาลทำพิธีชุบกระบองตาลในกรุงกุรุราช นิลพัทและอสุรผัดล้างพิธี
ห้องที่ ๑๕๐
บั่นได้เศียรแทตย์แล้ว สองคลา กลับเฮย
บรรลุเขามยุรา ค่ายไท้
องคตเลิกยุทธนา มาพบ พร้อมเอย
สามต่างมีชัยได้ อริเสี้ยนสองมาร
นฤบาลออกอาสน์แล้ว สามนาย
เฝ้าบาทพระนรายณ์ ธิราชเจ้า
น้อมเกล้ากราบทูลถวาย เศียรราพ ร้ายแฮ
ในท่ามกลางอมาตย์เฝ้า สดับไท้บัณฑูร
(ขุนภักดีอาษา แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ท้าวไวยตาลยกออกไปรบจากกรุงกุรุราช นิลพัทและอสุรผัดกัดอยู่ปากทาง และฆ่าท้าวไวยตาลตาย
ห้องที่ ๑๕๑
พระพรตยบไพร่พร้อม พลขันธ์
สรงเสร็จทรงเครื่องสรรพ์ ยุทธ์แพร้ว
ชวนพระอนุชาจรัล เสด็จร่วม รถแฮ
ชอบโชคพิไชยฤกษ์แล้ว คลี่พ้องพลกระบินทร์
ทรงรถเทียมอัศว์เชื้อ ชาญผจญ
เผ่นพิโรธคำรน ร่ำร้อง
โลมเหลืองเลื่องแลกล กลีบกมุท- มาลย์แฮ
สาระถีถือทวนจ้อง ท่าจ้วงโจมแทง
(ขุนวิสูตรเสนี แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระพรตรบกับท้าวจักรวรรดิ ท้าวจักรวรรดิต้องศรแก้ได้แล้วหย่าทัพ
ห้องที่ ๑๕๒
ปางยอดชาเยศทั้ง ธิดา
สดับวับจิตรอาทวา หวั่นเศร้า
เทียมทิพยสับตรา- วุธตัด เศียรแฮ
เศียรซบกับบาทเจ้า พิภพแล้วครวญทูล
สองเผือจักพึ่งผู้ ใดไฉน พระเอย
ยามพระอยู่เย็นใจ จากร้อน
ขอพระผ่อนพระทัยไป สมานมิตร มนุษย์เทอญ
โอษฐ์ตรัสสองหัตถ์ข้อน อุระซ้ำแสนศัลย์
(ขุนวิสูตรเสนี แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ท้าวจักรวรรดิออกรบแล้วมีลางร้าย
ห้องที่ ๑๕๓
ปางองค์จักรวรรดิต้อง ศรปัก อกเอย
นอนแน่แลพระพักตร์ พี่น้อง
เห็นสังข์คทาจักร จรัสแจ่ม องค์นา
ทราบว่าวงศ์นรายณ์พร้อง พร่ำง้อขอษมา
สองกษ้ตริย์สดับถ้อย พระยามาร
ทรงคิดแสนสงสาร ยักษ์ท้าว
ออกโอษฐ์โปรดประทาน โอวาท
จงท่านมุ่งหมายด้าว ดึ่งได้ไปสวรรค์
(พระยาสุนทรนุรักษ์ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ท้าวจักรวรรดิต้องศรพระพรต เห็นพระพรต พระสัตรุด เป็นอวตารของเทพอาวุธพระนารายณ์ ทูลขอขมาแล้วตาย พระญาติวงศ์เผาศพท้าวจักรวรรดิ
ห้องที่ ๑๕๔
สองกษัตริย์พักถ้วน ตรีวาร
สรงเสร็จทรงรถวิมาน มาศพื้น
เคลื่อนจากอโยธยาน พลโห่ เกรียวแฮ
เสียงสนั่นครั่นครื้น รีบเข้าเขตอรัญ
กับถึงริมฝั่งน้ำ พักพหล
วายุบุตรแปลงตน เติบแท้
นอนทอดต่างถนน ยาวใหญ่
ลิงยักษ์เสียงเซ้งแส้ ไต่เต้นตามคนอง
(ขุนวิจิตรวรสาสน์ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - เสร็จศึกแล้วพระพรตพระสัตรุดยกพลกลับกรุงศรีอยุธยา หนุมานทอดกายให้กองท้พข้ามจากกรุงลงกากลับไปผืนแผ่นดินใหญ่
ห้องที่ ๑๕๕
สองน้องจักรกฤษณ์น้อง ศิระราบ
มนุษย์ยักษ์ลิงกราบ เกลื่อนเกล้า
ได้พระราชทานลาภ เหลือแหล่
ต่างฤดีแดเร้า รื่นชื้นรวมชม
พระจอมโมลิศไท้ อวตาร
เสร็จซึ่งปูนบำนาญ บ่ายคล้อย
จากอาสน์สูรกาญจน์ ยุรยาตร
สถิตแท่นมณเฑียรพร้อย พรั่งพร้อมแสนสุรางค์
(พระสาธุศีลสังวร แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระรามปูนบำเหน็จอนุชาทั้งสองและทหาร
ห้องที่ ๑๕๖
พระจักรีตรัสถ้อย แต่ห- นุมานนา
บุตรท่านหางเกะกะ กีดแท้
อนุชิตจึ่งเดชะ โปรดช่วย
พ้นเพศมัจฉาแก้ ปลดเปลื้องรำคาญ
ตรัสว่าอย่าทุกข์ร้อน กระบี่ศรี
พระจับพระขรรค์โมฬี แกว่งใกล้
นังคุษฐ์หลุดเองมี ความสุข สบายเอย
พ่อลูกไหว้แล้วไหว้ เล่าล้นเหลือเกษม
(พระสาธุศีลสังวร แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระรามตัดหางมัจฉานุให้พ้นเพศจากมัจฉา ท้าวมหาชมพูกับไวยวิกเข้าเฝ้าพระราม
ห้องที่ ๑๕๗
กษณะปิศาจใต้ ธรณี
นางอดูลยักษี ชื่อพร้อง
ทราบความว่าเทพี มาสระ สนานแฮ
อาฆาตมาดหมายจ้อง จิตร้ายฤษยา
จักลองทำเล่ห์ให้ สีดา
พลัดพรากจากพระรา- เมศรไท้
คิดแล้วแหวกคงคา ขึ้นจาก ที่แฮ
ถึงฝั่งแฝงพุ่มไม้ หนึ่งแล้วร่ายมนต์
(หม่อมราชวงศ์ พระเจริญ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระรามพระลักษมณ์ประพาสป่า นางอดูลปิศาจซึ่งเป็นญาติกับทศกัณฐ์ แปลงเป็นสนมเฝ้านางสีดาระหว่างสรงน้ำ
ห้องที่ ๑๕๘
ภูบาลพิโรธโอ้ สีดา
รักยักษ์ลอบเรขา ซ่อนไว้
เจ้าลักษมณ์เร่งเร็วพา ปลงชีพ เสียพ่อ
แล้วแหวะดวงใจให้ แห่งข้าขอดู
พระลักษมณ์ฟังไป่เอื้อม อาจทาน ทัดเฮย
รับสั่งพาเยาวมาลย์ คลาศเต้า
ลับเนตรพระภูบาล สองโศก สลดแฮ
นางว่าพระน้องเจ้า จักมล้างหนไหน
(หม่อมราชวงศ์ พระเจริญ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - นางอดูลปิศาจทูลยุยงให้นางสีดาเขียนรูปทศกัณฐ์ให้ดู แล้วเข้าสิงลบไม่ออก ซุกไว้ใต้พระที่ พระรามกลับมาจากป่า ค้นพบกริ้วสั่งให้พระลักษมณ์พานางสีดาไปฆ่าเสีย พระลักษมณ์ฆ่าไม่ตายจึงปล่อยให้นางไป พระอินทร์เนรมิตเป็นเนื้อตายให้แหวะดวงใจไปถวายพระรามแทน
ห้องที่ ๑๕๙
บันดาลเทเวศร์แจ้ง ชวนชา- ยาเฮย
สุจิตรสุธรรมา หนุ่มเหน้า
สุนันท์สุชาตา อัคเรศร สี่เอย
กับหมู่อัปสรเต้า เสด็จแคว้นอาศรม
ถึงอาศรมบทห้อง กุฎี
ตรัสสั่งสี่มหิษี พรั่งพร้อม
จงเฝ้าพระลักษมี ผดุงบาท เธอนา
มวลหมู่อัปสรล้อม แวดเข้าประคองครรภ์
สีดาอัคเรศรได้ ยลนาง สวรรค์แฮ
คลายวิ้ตกทุกข์จาง จากเศร้า
ศุภฤกษ์จวบอรุณสาง วายุรวด แรงแฮ
ประสูติพระกุมารเจ้า หน่อเนื้อหริวงศ์
(ขุนวิสุทธากร แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระอินทร์แปลงเป็นกระบือนำเสด็จนางสีดาไปสู่สำนักพระวัชมฤคฤษี นางสีดาให้กำเนิดพระมงกุฎ
ห้องที่ ๑๖๐
ยลรังแสนอ้อมใหญ่ สาขา ครึมเฮย
พระเชษฐ์บอกอนุชา เชิดชี้
จะลองเดชศรปรา- กฎเกียรติ ไว้นอ
แผลงพฤกษารังนี้ เพื่อให้แหลกลาญ
ทรงแผลงพิฆาตต้น พระยารัง
หักโค่นโคนเพิกพัง แหลกล้ม
บันลืมนฤนาทดัง ตลอดทั่ว ภพแฮ
มานุษย์เทพาก้ม พักตร์ว้าหวาดสยอง
(ขุนวิสุทธากร แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระวัชมฤคฤษีชุบพระลบ เพราะนึกว่าพระมงกุฎหายไป นางสีดามาเห็นเข้าจึงขอให้คงพระลบไว้เป็นเพื่อนเล่นพระมงกุฎ ต่อมาพระมงกุฎประลองศรต้องต้นพระยารังโค่น
ห้องที่ ๑๖๑
สรรพเสร็จปล่อยอัศว์แล้ว คลาจร
วายุบุตรตามอัสดร ดุ่มเด้า
ป่างองค์อดิศร สองกนิษฐ์ รามแฮ
ทรงรถยกพลเต้า สุดท้ายผ่ายหลัง
กล่าวกลับองค์พี่น้อง เนากุฎี ดงเอย
ลาบาทพระชนนี นาฏเจ้า
จักใคร่เที่ยวไพรศรี หวังสุข จิตรแฮ
นางสดับดาลจิตเร้า รุ่มร้อนฤทัยไหว
(พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าดิศวรกุมาร ทรงแต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระรามให้ปล่อยม้าอุปการ หนุมานสะกดตามไป พบพระมงกุฎขี่ม้า หมายจับไปถวาย ถูกพระมงกุฎตีด้วยคันศร จับมัดสาปและสักหน้าประจาน
ห้องที่ ๑๖๒
พระพรตจบสาตรขึ้น เสี่ยงพลัน
นึกเดชทรงสบรรณ กอบเกื้อ
แผลงปราดเกิดลงผัน พัดบ่วง หมดแฮ
บัดกระทบห่อเนื้อ นาถกลิ้งกลางอรัญ
ลูกลมโถมจู่จ้อง โจมจับ
รวบพี่น้องหนีลับ หลีกได้
บัดพาพระบุตรกลับ ยังน่า รถแฮ
ถวายแก่อนุชไท้ ธเรศเจ้าจอมราม
(นายจิต เสมียนมิวเซียม แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระรามให้พระพรตพระส้ตรุดยกพลออกไปจับพระมงกุฎและพระลบ
ห้องที่ ๑๖๓
พระพรตภูวนาถกริ้ว กุมาร
ว่าหมู่ลูกอหังการ เก่งแกล้ว
เสนีเร่งมัดประจาน จงมั่น
สั่งเสร็จทรงรถแล้ว เลิกรี้พลจร
ถึงนครหยุดทัพแล้ว เสด็จดล วังเอย
สองราชนบบาทยุคล เชษฐ์ไท้
ทูลความแต่เดิมผจญ จนเสร็จ ศึกนา
จับพี่มัดมาได้ แต่น้องดอกหนี
(หม่อมเจ้าภุชงค์ ทรงแต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระรามสั่งจองจำพระมงกุฎ นางอัปสรเทพรำพาลงมาช่วยพระลบอาสาตักน้ำให้ แล้วลอบเอาแหวนของนางสีดาใส่ในหม้อน้ำแก้เครื่องพันธนาการหลุด หลบหนีไปพร้อมกับกันพระมงกุฎ
ห้องที่ ๑๖๔
ศรศรีสองราชสู้ เสมอกัน
จึ่งพระบุตรสฤษฎ์สรร เสี่ยงน้าว
ศรกลับเกิดอัศจรรย์ จวบเนตร
เป็นเครื่องสการท้าว ถ่องล้วนอเนกงาม
ปางรามทราบเสี่ยงน้าว ศรประสาน
เป็นเครื่องทิพย์กระยาหาร ฉัตรกั้น
เยาวราชหยิบคาวหวาน เสวยเล่น พลางเอย
จักรกฤษณ์คิดอัดอั้น จึ่งเอื้อนบัญชา
(หม่อมเจ้าภุชงค์ ทรงแต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระรามทรงทราบว่าพระมงกุฎพระลบเป็นโอรสเพราะศรศิลป์ไม่กินกัน
ห้องที่ ๑๖๕
อัคเรศรลงปล่องได้ โดยถวิล
เห็นหัตถ์อรยุพิน พระคว้า
นางสลัดหลุดเลยลิน ลาลุ นาคนอ
สฤษฎ์รักษ์หลากอ้า อกโอ้อัศจรรย์
วิรุณนาคกล่าวถ้อย ถามสมร
นางตรัสโดยสุนทร ทบเท้า
สมเด็จพระสนี่กร คือภัส- ดานา
นาคประณตเชิญเจ้า สถิตยั้งปราค์มณี
(พระธรรมกิติ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระรามออกอุบายเข้าโกศ ให้หนุมานไปเชิญนางสีดากลับมาขมาพระศพ นางสีดาสิ้นสติ พระรามออกจากหลังม่านมาประคอง นางสีดารู้สึกพระองค์ เสด็จหนีลงบาดาลไปอาศัยท้าววิรุณนาค
ห้องที่ ๑๖๖
พระกฤษณ์พินิจน้าว ศรแผลง
พิรุณร่วงรดเพลิงแดง ดับสิ้น
กุเวรนุราชฤทธิแรง รณเร่ง รบนา
สองพระหวดยักษ์ดิ้น กลับขึ้นรณรงค์
ยักษ์กลับจับเหนี่ยวน้าว แผลงศร
เป็นนาคอักนิษฐ์สลอน ไล่เลี้ยว
พระกฤษณ์ปล่อย่ศรจร จากแหล่ง
เป็นครุฑฉุดคาบเคี้ยว ขบคั้นนาคี
(พระธรรมกิติ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พิเภกทูลแนะให้พระรามออกเดินป่าเป็นครั้งที่ ๒ เวลา ๑ ปี เพื่อเสดาะพระเคราะห์ มีพระลักษมณ์ และหนุมานตามเสด็จ พระลักษมณ์รบกับตรีปักกันฆ่าตรีปักกันตาย ท้าวกุเวรนุราชผู้เป็นพ่อทราบข่าวยกออกมา ถูกพระรามฆ่าตาย ต่อมาพระรามถอนคำสาปของพระอิศวรให้กุมภัณฑ์นุราช กลับเป็นเทวดาดังเดิม
ห้องที่ ๑๖๗
สดับสารปานเปรียบได้ ดุสิต
ตรัสบอกเบื้องบูรพทิศ ท่านเต้า
เราสองปฤกษากิจ ตามเสด็จ พนัสนา
พระโปรดให้อยู่เฝ้า นิเวศด้วยสองหลาน
สิบแปดมงกุฎพร้อม ทูลลา
นบสี่กระษัตรา เสร็จแล้ว
ออกจากอยุธยา ยูรยาตร เร็วแฮ
หมายทิศบูราแผ้ว รีบร้อนจรแสวง
(พระธรรมกิติ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ท้าวพระยาวานรทั้งหลายมีสุครีพเป็นหัวหน้ามาเฝ้า พระพรต ถามข่าวทิศทางที่จะติดตามพระรามไปเดินป่า
ห้องที่ ๑๖๘
วายุภักษ์ยลยักษ์กลิ้ง กลาดสมร
กวัดแกว่งกระบองรอน กระบี่ล้ม
สิบแปดมกุฎจร จับบาท ปีกแฮ
ตีถูกมารทรุดก้ม สบแก้มเศียรกาย
ยักษ์เดียวเคี่ยวขับสู้ ศึกลิง
เจ็บปวดยิ่งยวดจริง จิตร้อน
สองปีกปัดป้องชิง ช่องออก ห่างเฮย
บินรีบเร็วหลบส้อน ซุ่มเข้าเมฆินทร์
(หลวงรัฐยาธิมาลบัญชา แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - อสูรวายุพักตร์ซึ่งเป็นครึ่งยักษ์ครึ่งนก เจ้าเมืองมหาวิเชียรธานี โฉบพระราม พระลักษมณ์ จะเอาไปเป็นอาหาร ทหารพระรามตามแก้ไขทัน สุครีพและหนุมานแย่พระรามพระลักษมณ์ได้ นิลพัทและองคตฆ่าอสูรวายุพักตร์ตาย
ห้องที่ ๑๖๙
หริวงศ์ทรงสดับแจ้ง การรอน ราพเฮย
โสมนัสหัตถ์ทรงถอน กกแก้ว
อุณาราชโสรจสาคร เสร็จสว่าง สกนธ์แฮ
หวนฮึกมานะแคล้ว คลาดเข้าโจมตี
พระจักรีเสด็จเข้า รณรงค์
ศรหวงถูกราพองค์ ปั่นคว้าง
ซ้ำพาดกกแก้วทรง ศรลั่น ไปแฮ
ต้องอกอสูรร้าง ชีพเมื้อตรึงเผา
(พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าเกษมสันต์โสภาคย์ ทรงแต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระรามรบกับท้าวอุณาราช พระโคศภฤษีมาแนะนำให้แผลงด้วยต้นกกแก้ว ต้องท้าวอุณาราชแล้วสาปซ้ำ ให้เกิดไก่แก้ว และนนทรีไว้คอยซ้ำศรกก ตรึงไว้เมื่อศรเขยื้อน
ห้องที่ ๑๗๐
นารายณ์รับเสาวณิตแล้ว ลาจร
เสด็จสถิตจพระบรรจถรณ์ แท่นไท้
ทรงพระราชอนุสร ถึงกระบี่ ทหารเฮย
ความชอบควรปูนให้ ยศทั้งอลังการ
เสด็จออกประทับยั้ง ยังราช อาสน์เอย
ตรัสสั่งคลังอำมาตย์ มากม้วน
ให้จัจดเครื่องประสาธน์ บำเหน็ด ทหารเฮย
มงกุฎสังวาลล้วน เพชรแก้วแกมกาญจน์
(ขุนหลวงพระไกรศรี แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระราม พระลักษมณ์ และทหารกลับกรุงศรีอยุธยา
ห้องที่ ๑๗๑
ได้ฤกษ์ฆาตฆ้องเลิก บายศรี
อินทร์เป่าสังข์ดนตรี ครั่นก้อง
ศิวะส่งแว่นมณี เวียนเจ็ด รอบแฮ
เสร็จดับเทียมเจิมพร้อง พร่ำอื้ออวยไชย
เสร็จพรภิเษกแล้ว ทรงตรัส สั่งเอย
จงกลับกรุงศรีสวัสดิ์ สร่างเศร้า
รามกับสี่กษัตริย์ อนุชิต ลาแฮ
พร้อมเทพทรงรถเร้า ลุด้าวอยุทธยา
(ขุนท่องสื่อคนเก่า แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระอิศวรให้เทพอำมาตย์ลงมาเชิญพระรามและนางสีดาขึ้นไปเฝ้าแล้วทรงอภิเษกสมรสให้ใหม่
ห้องที่ ๑๗๒
ครธรรพ์ล่ามฤคแล้ว จากกุรงค์
เถลิงรถประพาศดง ขนัดห้อม
ห้าโยชน์กึ่งจึ่งบง ไศลใหญ่ สูงแฮ
ธารทดกพยุหยาตรพร้อม สอาดสอ้านสราญแสน
ขับรถลดเลี้ยวเล่น เล็งกะฎี
เล็กเล็กเนินคิรี เรี่ยตั้ง
คเนคนึงซึ่งฤาษี สรรพรต ปองนอ
ตูไป่ยายียั้ง ยิ่งกล้ากลากูณฑ์
(หม่อมเจ้าพระประภากรบวรวิสุทธิวงษ์ ทรงแต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ท้าวคนธรรพ์นุราช เจ้าเมืองดีศศรีสิน ยกพลประพาสป่า เห็นพระฤษีบำเพ็ญตบะให้พลมารทำลายพิธี
ห้องที่ ๑๗๓
ฝ่ายคนธรรพ์นุราชแค้น คอยสาร ตอบเฮย
ไม่ส่งตามหฤทัยทยาย ยิ่งกริ้ว
รับสั่งมาตย์หมู่มาร หมายประกาศ เกณฑ์แฮ
เทียมรถคชเข้าริ้ว รีบดั้นเดินขบวน
เสียงลั่นพิลึกก้อง โกลา- หลแฮ
ชนชาติอรัญวา หวาดร้อง
จูงหลานลูกลากถลา หลบแล่น เตลิดแฮ
อสุรทัพเลยล่วงท้อง ทุ่งเข้าเขตนคร
(พระพิบูลย์ไอสวรรย์ แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ท้าวคนธรรพ์นุราชและวิรุณพัทลูกชายยกทัพไปปล้นกรุงไกยเกษ จนถึงท้าวไกยเกษพระอัยกา (ตา) ของพระพรตต้องหนีไปพึ่งพระฤษีโควินท์
ห้องที่ ๑๗๔
องค์หรินทร์ยินกริ้วพ่า พิษอัค- นีฤๅ
เหม่เหม่คนธรรพ์ยักษ์ หยาบช้า
กูผู้ฤทธิ์สิทธิศักดิ์ ศรสาตร กูเฮย
ฤๅจ่อมเลือดอสูรกล้า กลาดม้วยหึงปาง
สงครามครานี้พรต สัตรุด พ่อเอย
หลานพ่อสองปลองยุทธ์ เยี่ยงไว้
จงสองพ่อฤทธิรุด รังทัพ ใหญ่พ่อ
มงกุฎกองขันให้ ทัพหน้าลบกุมาร
(หม่อมเจ้าพระประภากรบวรวิสุทธิวงษ์ ทรงแต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระรามทรงทราบข่าวว่ากรุงไกยเกษถูกปล้น โปรดให้พระพรต พระสัตราดพระมงกุฎและพระลบยกทัพไปช่วย
ห้องที่ ๑๗๕
พระดำรัสสั่งใช้ มาหวัง บอกแฮ
รักชื่อกลัวชีวัง วอดแล้ว
รีบจรกราบถวายบัง คมบาท พระเอย
แข็งขัดคงไป่แคล้ว บุตรน้อยนารายณ์ผลาญ
คนธรรพฺยินศัพท์เบื้อง บนยล ลิงเฮย
ลอยพิหาสเหินสกนธ์ เก่งกล้า
ทรงพิโรธขบทนต์ กระทืบ บาทแฮ
อุเหม่เอ็งหยาบช้า ชาติเชื้อเดียรฉาน
(หลวงบรรหารอัตถคดี แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ทัพพระพรต พระสัตรุด ตั้งพลับพลาประชิดกรุงไกยเกษ ให้ชามพูวราชสื่อสาร
ห้องที่ ๑๗๖
อสุรินทร์ตกรถคว้า อาวุธ
ขึ้นเหยียบรถพระบุตร ย่างย้าย
ต่างองค์ต่างสัปยุทธ์ ยักษ์พลาด ทีนา
พระบุตรโปรยราพร้าย ตกพื้นปัถพี
ธลงจากรถขึ้น อังสา มารเอย
หัตถ์จับเกศอสุรา รบเร้า
ศรทรงหวดแทตย์ถลา ถอยห่าง กันแฮ
ยักษ์กลับขับพลเข้า แข่งหน้าดาประดัง
(หลวงบรรหารอัตถคดี แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - ชามพูวราชแสดงฤทธิ์สื่อสาร ท้าวคนธรรพ์นุราชและวิรุณพัทออกรบ ถูกพระมงกุฎ พระลบฆ่าตาย
ห้องที่ ๑๗๗
สี่กษัตริย์กับทั้ง อัยกา
ประทับแรมมรรคา ค่ำค้าง
กำหนดเจ็ดทิวา ลุถึง
ไกยเกษีบุรีร้าง เริศไร้โรยนรินทร์
รถถึงจึ่งเทียบแก้ว เกยชัย
เสด็จสู่ปรางค์อำไพ ห่อนช้า
สถิตถึงแท่นอุไร เรืองโรจ
สบพักตร์สนมเสนอหน้า โศกช้ำระกำทรวง
(ขุนท่องสื่อคนเก่า แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - เสร็จศึกแล้ว สี่กษัตริย์ยกทัพเข้ากรุงไกยเกษ และอัญเชิญท้าวไกยเกษกลับมาครองเมืองดังเดิม7
ห้องที่ ๑๗๘
กรุงศรีอยุทธเยศทั้ง มิถิล- ลาเอย
ไกยเกษราชธานินทร์ เนื่องอ้าง
สามภพดุจเมืองอินทร์ อมรเสก สรรแฮ
แผ่พระเกียรติเกริกกว้าง ทั่วพื้นชมพู
ทุกประเทศราชน้อม บรรณา- การเอย
รุกขมาศหิรัญผกา พรั่งพร้อม
บุตรีแลนัดดา ดุรงค์คช- ลักษณ์แฮ
สรรพสู่มานบน้อม เนื่องเข้าประณตถวาย
ฯลฯ
เฉิดเช่นฉัตรทิพย์ทั้ง สี่คัน
ร่มทั่วจักรวาลบรร- เจิดหล้า
ไพรีเรียบเปรียบฉัน เฉกน่า กลองแฮ
พระเกียรติยืนชั่วฟ้า โลกสิ้นฤาสูญ
(ขุนพินิจฉัย แต่ง)
- แปลร้อยแก้ว - พระพรต พระสัตรุด พระมงกุฎ และพระลบ กลับจากกรุงไกยเกษเข้าเฝ้าพระรามที่กรุงศรีอยุธยา พระรามปูนบำเหน็จทั่วหน้า