เทศาภิบาล (2498)/คำนำ
เนื่องในงานพระราชทานเพลิงพระศพหม่อมเจ้าสฤษดิเดช ชยางกูร กำหนดงานในวันที่ ๒๖ ธันวาคม ณ เมรุวัดเทพศิรินทราวาส เจ้าภาพได้มาขออนุญาตพิมพ์หนังสือเทศาภิบาล เพื่อให้เป็นอนุสรณ์แก่การที่หม่อมเจ้าสฤษดิเดช ชยางกูร ได้เคยดำรงตำแหน่งสมุหเทศาภิบาลในสมัยที่ยังดำรงพระชนมชีพอยู่ กรมศิลปากรเห็นเป็นการเหมาะสมอย่างยิ่ง จึงยินดีอนุญาตให้จัดพิมพ์ได้ดังประสงค์
หนังสือ "เทศาภิบาล" นี้ บรรยายลักษณะการปกครองหัวเมืองในประเทศไทยสมัยเมื่อใช้การปกครองแบบเทศาภิบาล อันได้ริเริ่มจัดดำเนินการขึ้นโดยกระทรวงมหาดไทยในสมัยเมื่อสมเด็จพระบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ แรกทรงดำรงตำแหน่งเสนาบดีในกระทรวงนั้นตั้งแต่ พ.ศ. ๒๔๓๕ เป็นต้นมา จนถึงได้ยุบเลิกไปโดยรัฐบาลประกาศใช้พระราชบัญญัติว่าด้วยระเบียบราชการบริหารแห่งราชอาณาจักรไทย พ.ศ. ๒๔๗๖ เป็นที่สุด
สมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพได้ทรงเรียบเรียงเรื่องเทศาภิบาลนี้ตอนต้น และทรงวางโครงที่จะเรียบเรียงไว้เป็น ๒ ภาค ภาคต้นว่าด้วยเหตุที่ได้การปกครองหัวเมืองอย่างเทศาภิบาล และภาคสองว่าด้วยกระบวนจัดการปกครองหัวเมืองอย่างเทศาภิบาล อันพระองค์ท่านได้ทรงเกี่ยวข้องมามาก แต่เป็นที่น่าเสียดายว่า พระองค์ท่านหาได้ทรงเรียบเรียงสำเร็จบริบูรณ์ทั้งสองภาคไม่ ทรงเรียบเรียงภาคต้นไปได้สักหน่อย ก็มาสิ้นพระชนม์ลงโดยพระชนมายุขัย เรื่องจึงค้างอยู่เพียงนั้น ครั้นต่อมา หม่อมเจ้าหญิงพูนพิศมัย ดิศกุล ทรงปรารภจะหาตัวผู้ซึ่งคุ้นเคยกับงานในกระทรวงมหาดไทยในสมัยเมื่อจัดการปกครองหัวเมืองอย่างเทศาภิบาล เพื่อให้เรียบเรียงเรื่องนี้ต่อจากที่สมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพทรงนิพนธ์ค้างไว้ ให้ได้เรื่องราวบริบูรณ์ตามสมควร ทรงนำเรื่องนี้มาหารือกับกรมศิลปากร ในที่สุด เห็นควรมอบให้พระยาราชเสนา ผู้ซึ่งเคยอยู่ในกระทรวงมหาดไทยมานาน และมีความสนใจในวิชาโบราณคดีมากผู้หนึ่ง เป็นผู้เรียบเรียงต่อ ซึ่งเมื่อได้ทาบทามดูแล้ว พระยาราชเสนีก็มีความยินดีรับเขียนให้เท่าที่สามารถจะทำได้ แล้วท่านก็ลงมือรวบรวมและเรียบเรียงมาโดยลำดับ แต่เรื่องราวที่จะนำมาเรียบเรียงต่อในภาคสองนั้นมีข้อความละเอียดพิสดารยิ่งกว่าภาคต้นหลายเท่า เพียงที่พระยาราชเสนาได้รวบรวมและเรียบเรียงมาแล้วก็เป็นหนังสือมากพอที่จะจัดพิมพ์ได้เล่ม ๑ กรมศิลปากรได้อนุญาตให้สำนักพิมพ์คลังวิทยารับไปจัดพิมพ์จำหน่ายครั้งที่ ๑ เมื่อ พ.ศ. ๒๔๙๕ แต่ก็ยังมีต้นฉบับต่อจากที่จัดพิมพ์ไปแล้ว ซึ่งพระยาราชเสนาเขียนส่งมาเป็นระยะ ๆ เหลืออยู่อีก กรมศิลปากรจะได้อนุญาตให้ผู้สนใจมาขอไปจัดพิมพ์ตามโอกาสอันควรต่อไป
กรมศิลปากรขออนุโมทนาในกุศลบุญราศีทักษิณานุปทานซึ่งเจ้าภาพได้บำเพ็ญเป็นปัจโจปการกิจอุทิศถวายแด่ ม.จ. สฤษดิเดช ชยางกูร ขอจงเป็นบุญนิธิอำนวยสุขวิบากสมบัติแด่ท่านผู้สิ้นชีพิตักษัยสมดังมโนปณิธานทุกประการเทอญ.
๑๕ ธันวาคม ๒๔๙๘