จดหมายเหตุ เรื่อง พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงประชวรฯ/อธิบายประกอบ

บุคคล

• กรมหมื่นบวรรังษีสุริยพันธุ์ — ได้แก่ พระเจ้าวรวงษ์เธอ กรมหมื่นบวรรังษีสุริยพันธุ์
• กรมหมื่นบวรวิชัยชาญ — ได้แก่ พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นบวรวิไชยชาญ
• กรมหมื่นอุดมรัตนราษี — ได้แก่ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นอุดมรัตนราษี
• กรมหลวงเทเวศร์ — ได้แก่ พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงเทเวศร์วัชรินทร์
• กรมหลวงวงศาธิราชสนิท — ได้แก่ พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงวงศาธิราชสนิท
• ขุนศรีสยามกิจ — ได้แก่ ขุนศรีสยามกิจ (เนตร) ในรัชกาลที่ 5 ได้เป็นพระยาสมุทรบุรานุรักษ์ เจ้าเมืองสมุทรปราการ และเป็นพระยาอรรคราชนารถภักดี รับราชการกระทรวงการต่างประเทศ^[1]
• เจ้าคุณสาสนโสภณ — ได้แก่ พระสาสนโสภณ (สา ปุสฺสเทโว) แห่งวัดราชประดิษฐสถิตมหาสีมาราม^[1]
• เจ้าพระยาภูธราภัย — ได้แก่ เจ้าพระยาภูธราภัย (นุช บุณยรัตพันธุ์) บุตรชายของเจ้าพระยาอภัยภูธร (น้อย)^[2]
• เจ้าพระยามหินทรศักดิ์ธำรง — ดู พระยาบุรุษรัตนราชพัลลภ
• เจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ — ได้แก่ ช่วง บุนนาค^[3]
• ตั้วเหี่ย — ได้แก่ "大兄" ในภาษาจีน ฮกเกี้ยนอ่าน "tua²²⁻²¹ hiã⁴⁴" จีนกลางอ่าน "dàxiōng" (ต้า-ซฺยง) แปลตรงตัวว่า "พี่ (ชาย) ใหญ่" (big brother) ใช้เรียกหัวหน้ากลุ่มอาชญากร กลุ่มนอกกฎหมาย ฯลฯ ทำนอง "ลูกพี่" ในภาษาไทย
• ตาฟัก — ได้แก่ พระศรีสุนทรโวหาร (ฟัก สาลักษณ)^[2]
• น้องข้า — ได้แก่ พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว พระอนุชาของรัชกาลที่ 4
• พระเจ้าน้องยาเธอ กรมขุนวรจักรธรานุภาพ — ได้แก่ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนวรจักรธรานุภาพ
• พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงเทเวศร์วัชรินทร — ได้แก่ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระเทเวศร์วัชรินทร์
• พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงวงศาธิราชสนิท — ได้แก่ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงวงศาธิราชสนิท
• พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าอุณากรรณ — ได้แก่ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอุณากรรณอนันตนรไชย
• พระเจ้าอยู่หัว — ได้แก่ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 4
• พระประเสริฐศาสตร์ดำรง — อาจได้แก่ หนู วรกิจพิศาล
• พระยาบุรุษรัตนราชพัลลภ — ได้แก่ เพ็ง เพ็ญกุล เมื่อรัชกาลที่ 4 ประชวร บุคคลผู้นี้ยังเป็นจางวางมหาดเล็ก บรรดาศักดิ์ว่า พระยาบุรุษรัตนราชพัลลภ ภายหลังจึงได้เลื่อนเป็นพระยาราชสุภาวดี และเจ้าพระยามหินทรศักดิ์ธำรง ตามลำดับ^[1]
• พระราชโกษา — ได้แก่ พระราชโกษา (จัน) ในรัชกาลที่ 5 ได้เลื่อนเป็นพระยา เป็นบิดาของพระยาอุไทยธรรม (หรุ่น วัชโรทัย)^[2]
• พระยาราชสุภาวดีศรีสัตเทพนารายณ์ สมุหมาตยาธิบดี ศรีสุเรนทราเมศวร พระสุรัสวดีกลาง — ดู พระยาบุรุษรัตนราชพัลลภ
• พระยาฤทธิไกร — อาจเป็นบุคคลเดียวกับ พระยาสีหราชฤทธิไกรท้ายน้ำ
• พระยาสีหราชฤทธิไกรท้ายน้ำ — อาจได้แก่ บัว รัตโนบล
• พระยาสุรวงศ์วัยวัฒน์ — ได้แก่ วร บุนนาค บุตรชายของสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค)^[4]
• พระศรีสุนทรโวหาร — ได้แก่ ฟัก สาลักษณ^[2]
• พระเสนหามนตรี — ปรามินทร์ เครือทอง^[5] ว่า ได้แก่ พระเสนหามนตรี (หนูพร้อม ณ นคร) บุตรของเจ้าพระยานครศรีธรรมราช (น้อยกลาง ณ นคร) และอ้างคำอธิบายของสมเด็จพระเจ้าบรมงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ว่า "เหตุเรื่องพระเสนหามนตรีนั้น คือ เมื่อเจ้าพระยานคร (น้อยกลาง) ถึงอสัญกรรมในรัชกาลที่ 4 พระเสนหามนตรี (หนูพร้อม) ผู้เป็นบุตรใหญ่ อายุยังเยาว์ ยังไม่ได้บวช มีผู้ซึ่งเป็นเชื้อวงศ์เจ้าพระยานคร (น้อย) คิดปรารถนาจะเป็นพระยานครศรีธรรมราชหลายคน แต่พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระราชดำริจะโปรดฯ ให้พระยาเสนหามนตรีเป็นพระยานครฯ จึงยังรอการตั้งพระยานครไว้ ครั้นพระเสนหามนตรีมีอายุครบอุปสมบท เข้ามาบวชอยู่วัดพิไชยญาติการามเมื่อปีเถาะ 2410 คืนวันหนึ่ง พระเสนหามนตรีไหว้พระอยู่ในกุฏิ มีผู้ร้ายเอาปืนยิงเข้าไปทางช่องฝา บังเอิญปืนลั่นออกเมื่อขณะพระเสนหามนตรีกราบพระ กระสุนปืนข้ามไป จึงไม่ถูก การไต่สวนต่อมาก็ไม่ได้ตัวผู้ร้าย พอพระเสนหามนตรีลาสิกขาบท ก็ทรงตั้งให้เป็นพระยานครฯ พระยานคร (หนูพร้อม) อยู่มาจนชรา ได้เลื่อนเป็นเจ้าพระยาสุธรรมมนตรีเมื่อรัชกาลที่ 5"
• พระองค์เจ้าโสมาวดี — ได้แก่ พระเจ้าลูกเธอ พระองค์เจ้าโสมาวดี ศรีรัตนราชธิดา
• พระองค์เจ้าอุณากรรณ — ได้แก่ พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าอุณากรรณ
• พ่อกลาง — ได้แก่ สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ามหามาลา กรมขุนบำราบปรปักษ์^[2]
• พ่อเพ็ง — ดู พระยาบุรุษรัตนราชพัลลภ
• พ่อใหญ่ — ได้แก่ พระราชโอรสพระองค์ใหญ่ของรัชกาลที่ 4 คือ สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ กรมขุนพินิตประชานาถ ภายหลังขึ้นครองราชย์เป็นพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5
• แม่หนูโสม — ได้แก่ พระเจ้าลูกเธอ พระองค์เจ้าโสมาวดี ศรีรัตนราชธิดา^[4]
• แม่หนูใหญ่ — ได้แก่ พระองค์เจ้ายิ่งเยาวลักษณ์ อรรคราชสุดา^[2]
• ยายศรี
• ไว้ซ์กงซุล — ได้แก่ รองกงสุล (vice-consul)
• สมเด็จกรมขุนบำราบปรปักษ์ — ได้แก่ สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ามหามาลา กรมขุนบำราบปรปักษ์
• สมเด็จเจ้าฟ้ามหามาลา กรมขุนบำราบปรปักษ์ — ได้แก่ สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ามหามาลา กรมขุนบำราบปรปักษ์
• สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ามหามาลา กรมขุนบำราบปรปักษ์ — ได้แก่ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ามหามาลา กรมพระยาบำราบปรปักษ์
• สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ กรมขุนพินิตประชานาถ, สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์, หรือ สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ กรมขุนพินิตประชานาถ — ได้แก่ พระราชโอรสพระองค์ใหญ่ของรัชกาลที่ 4 คือ สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ กรมขุนพินิตประชานาถ ภายหลังขึ้นครองราชย์เป็นพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5
• วังหน้า — ได้แก่ พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว
• หนูโสม — ดู แม่หนูโสม
• หนูใหญ่ — ดู แม่หนูใหญ่
• หลวงทิพจักษุ์
• หลวงราโช
• หาบน — ปรามินทร์ เครือทอง^[4] ว่า "หาบน", "วังบน", และ "ที่บน" เป็นคำที่รัชกาลที่ 4 ทรงใช้เรียกวังหน้า คือ พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว โดยระบุว่า "หาบน" เป็น "คำอย่างเก่า ไม่ใช่คำที่ตรัสเรียกอย่างเคารพ แต่เป็นคำเรียกอย่างคุ้นเคย" นอกจากนี้ รัชกาลที่ 4 ยังทรงใช้คำว่า "บ้านบน" เรียกสมเด็จเจ้าพระยาองค์ใหญ่ คือ สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาประยูรวงศ์ (ดิศ บุนนาค) และ "บ้านล่าง" เรียกสมเด็จเจ้าพระยาองค์น้อย คือ สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาพิไชยญาติ (ทัต บุนนาค) ต่อมาในรัชกาลที่ 5 คำว่า "บน" และ "ที่บน" เปลี่ยนความหมายไป เป็นหมายถึง ที่ประทับของพระมหากษัตริย์ เช่น สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ ทรงเรียกรัชกาลที่ 5 ว่า "ทูลหม่อมบน" และชาวเรียกวังเรียกสมเด็จพระนางเจ้าเสาวภาผ่องศรีฯ พระอัครมเหสีของรัชกาลที่ 5 ว่า "สมเด็จที่บน"
• เอมปเรอฝรั่งเศส — หมายถึง จักรพรรดิ (emperor) แห่งฝรั่งเศส ในที่นี้ได้แก่ จักรพรรดินโปเลียนที่ 3^[6]

สถานที่

• ตำหนักสวนกุหลาบ — ได้แก่ พระตำหนักสวนกุหลาบ ที่ประทับของสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ กรมขุนพินิตประชานาถ
• ประตูสนามราชกิจ — ได้แก่ ประตูในกลุ่มประตูพระบรมมหาราชวัง อยู่ระหว่างพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัยกับพระที่นั่งจักรีมหาปราสาทองค์ตะวันออก^[7]
• พระที่นั่งอนันตสมาคม — ได้แก่ พระที่นั่งอนันตสมาคมองค์เก่าในพระอภิเนาว์นิเวศน์^[1]
• พระรัตนสถาน — อาจได้แก่ พระพุทธรัตนสถาน
• วัดบวรนิเวศฯ — ได้แก่ วัดบวรนิเวศวิหาร
• วัดราชประดิษฐ์ — ได้แก่ วัดราชประดิษฐสถิตมหาสีมาราม
• หอภูวดลทัศไนย์ — ได้แก่ หอนาฬิกาพระที่นั่งภูวดลทัศไนยในพระอภิเนาว์นิเวศน์

วัน

• วันจันทร์ ขึ้น 5 ค่ำ เดือน 11 ปีมะโรง สัมฤทธิศก จ.ศ. 1230 — ตรงกับวันที่ 21 กันยายน พ.ศ. 2411^[8]
• วันจันทร์ แรม 13 ค่ำ เดือน 10 ปีมะโรง สัมฤทธิศก จ.ศ. 1230 — ตรงกับวันที่ 14 กันยายน พ.ศ. 2411^[9]
• วันปวารณา — ดู วันพฤหัสบดี ขึ้น 15 ค่ำ เดือน 11 ปีมะโรง สัมฤทธิศก จ.ศ. 1230
• วันพุธ ขึ้น 7 ค่ำ เดือน 11 ปีมะโรง สัมฤทธิศก จ.ศ. 1230 — ตรงกับวันที่ 23 กันยายน พ.ศ. 2411^[10]
• วันพุธ ขึ้น 9 ค่ำ เดือน 10 ปีมะโรง สัมฤทธิศก จ.ศ. 1230 — ตรงกับวันที่ 26 สิงหาคม พ.ศ. 2411^[9]
• วันพุธ ขึ้น 14 ค่ำ เดือน 11 ปีมะโรง สัมฤทธิศก จ.ศ. 1230 — ตรงกับวันที่ 30 กันยายน พ.ศ. 2411^[11]
• วันพุธ แรม 8 ค่ำ เดือน 10 ปีมะโรง สัมฤทธิศก จ.ศ. 1230 — ตรงกับวันที่ 9 กันยายน พ.ศ. 2411^[9]
• วันพฤหัสบดี ขึ้น 14 ค่ำ เดือน 11 ปีชวด ฉศก จ.ศ. 1166 — ตรงกับวันที่ 18 ตุลาคม พ.ศ. 2347^[12]
• วันพฤหัสบดี ขึ้น 15 ค่ำ เดือน 11 ปีมะโรง สัมฤทธิศก จ.ศ. 1230 — ตรงกับวันที่ 1 ตุลาคม พ.ศ. 2411^[13] เป็นวันมหาปวารณาในปีนั้น
• วันพฤหัสบดี แรม 12 ค่ำ เดือน 3 ปีมะแม ตรีศก จ.ศ. 1233 — คำนวณได้ตรงกับวันที่ 6 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2414 แต่เป็นวันอังคาร^[1]
• วันเพ็ญ ขึ้นสิบห้าค่ำ วันนี้ — ดู วันพฤหัสบดี ขึ้น 15 ค่ำ เดือน 11 ปีมะโรง สัมฤทธิศก จ.ศ. 1230
• วันเพ็ญ เดือนสิบเอ็ด — ดู วันพฤหัสบดี ขึ้น 15 ค่ำ เดือน 11 ปีมะโรง สัมฤทธิศก จ.ศ. 1230
• วันมหาปวารณา — ดู วันพฤหัสบดี ขึ้น 15 ค่ำ เดือน 11 ปีมะโรง สัมฤทธิศก จ.ศ. 1230
• วันศุกร์ แรม 1 ค่ำ เดือน 11 ปีมะโรง สัมฤทธิศก จ.ศ. 1230 — ตรงกับวันที่ 2 ตุลาคม พ.ศ. 2411
• วันอังคาร ขึ้น 13 ค่ำ เดือน 11 ปีมะโรง สัมฤทธิศก จ.ศ. 1230 — ตรงกับวันที่ 29 กันยายน พ.ศ. 2411^[11]
• วันอังคาร แรม 14 ค่ำ เดือน 10 ปีมะโรง สัมฤทธิศก จ.ศ. 1230 — ตรงกับวันที่ 15 กันยายน พ.ศ. 2411^[8]
• วันอังคาร ขึ้น 6 ค่ำ เดือน 11 ปีมะโรง สัมฤทธิศก จ.ศ. 1230 — ตรงกับวันที่ 22 กันยายน พ.ศ. 2411^[10]
• วันอาทิตย์ ขึ้น 11 ค่ำ เดือน 11 ปีมะโรง สัมฤทธิศก จ.ศ. 1230 — ตรงกับวันที่ 27 กันยายน พ.ศ. 2411^[10]
• วันอาทิตย์ ขึ้น 13 ค่ำ เดือน 10 ปีมะโรง สัมฤทธิศก จ.ศ. 1230 — ตรงกับวันที่ 30 สิงหาคม พ.ศ. 2411^[9]

เวลา

• เช้าสองโมง — ได้แก่ 8 นาฬิกา ตามระบบ 24 ชั่วโมง
• เช้าสามโมงเศษ — ได้แก่ 9 นาฬิกาเศษ ตามระบบ 24 ชั่วโมง
• เช้าสี่โมงเศษ — ได้แก่ 10 นาฬิกาเศษ ตามระบบ 24 ชั่วโมง
• เช้าห้าโมงเศษ — ได้แก่ 11 นาฬิกาเศษ ตามระบบ 24 ชั่วโมง
• เต็มปฐมยาม — ได้แก่ 21 นาฬิกา ตามระบบ 24 ชั่วโมง^[14]
• ทุ่มเศษ — ได้แก่ 19 นาฬิกาเศษ ตามระบบ 24 ชั่วโมง
• บ่ายห้าโมงเศษ — ได้แก่ 17 นาฬิกาเศษ ตามระบบ 24 ชั่วโมง
• ยามหนึ่ง — ได้แก่ 18–21 นาฬิกา ตามระบบ 24 ชั่วโมง, ในกรณีที่หมายถึงเวลาสวรรคต ได้แก่ 21 นาฬิกา ตามระบบ 24 ชั่วโมง^[14]
• สองยาม — ได้แก่ 21–24 นาฬิกา ตามระบบ 24 ชั่วโมง
• สี่ทุ่มเศษ — ได้แก่ 22 นาฬิกาเศษ ตามระบบ 24 ชั่วโมง

อื่น ๆ

• นกตุ๊ด — อาจหมายถึง นกในนาฬิกากุ๊กกู (cuckoo clock) ในข้อความว่า "นกตุ๊ดก็ร้องขึ้นตุ๊ดหนึ่ง"
• พระพุทธบุศยรัตนจักรพรรดิพมลมณีมัย — ได้แก่ พระพุทธบุษยรัตน์จักรพรรดิพิมลมณีมัย พระพุทธรูปในพระบรมมหาราชวัง
• พระแสงองค์ใหญ่องค์เล็ก — ได้แก่ พระแสงที่จักรพรรดินโปเลียนที่ 3 แห่งฝรั่งเศส ถวายใน พ.ศ. 2410 พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ 4^[15] ว่า เป็นพระแสงกระบี่องค์หนึ่ง (คือ "องค์ใหญ่" ตามจดหมายเหตุนี้) ถวายรัชกาลที่ 4 กับพระแสงกระเบาองค์หนึ่ง (คือ "องค์เล็ก" ตามจดหมายเหตุนี้) ถวายพระราชโอรสพระองค์ใหญ่ของรัชกาลที่ 4 คือ สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ กรมขุนพินิตประชานาถ มีการถวายในวันจันทร์ แรม 6 ค่ำ เดือน 8 ปีเถาะ นพศก จ.ศ. 1229 ตรงกับวันที่ 22 กรกฎาคม พ.ศ. 2410 ณ พระที่นั่งอนันตสมาคมองค์เก่า นอกจากนี้ ปรามินทร์ เครือทอง^[6] ว่า พระแสงองค์ใหญ่มีจารึกว่า "ของเอมปเรอฝรั่งเศสถวายพระเจ้าแผ่นดินสยาม" และองค์เล็กมีจารึกว่า "ของยุพราชกุมารฝรั่งเศสถวายพระยุพราชกุมารสยาม"
• เรือเจ้าพระยา — ได้แก่ เรือหลวงเจ้าพระยาลำแรก
• อนาถปิณฑิโกวาทะ — ได้แก่ อนาถปิณฑิโกวาทสูตร พระสูตรในพระไตรปิฎก

เชิงอรรถ

อ้างอิง

1. ปรามินทร์ เครือทอง (2547, น. 40)
2. ปรามินทร์ เครือทอง (2547, น. 44)
3. ปรามินทร์ เครือทอง (2547, น. 41)
4. ปรามินทร์ เครือทอง (2547, น. 42)
5. ปรามินทร์ เครือทอง (2547, น. 43–44)
6. ปรามินทร์ เครือทอง (2547, น. 43)
7. มหาวิทยาลัยศิลปากร (2558)
8. ทิพากรวงศมหาโกษาธิบดี (ขำ บุนนาค), เจ้าพระยา (2548, น. 321)
9. ทิพากรวงศมหาโกษาธิบดี (ขำ บุนนาค), เจ้าพระยา (2548, น. 320)
10. ทิพากรวงศมหาโกษาธิบดี (ขำ บุนนาค), เจ้าพระยา (2548, น. 323)
11. ทิพากรวงศมหาโกษาธิบดี (ขำ บุนนาค), เจ้าพระยา (2548, น. 324)
12. ทิพากรวงศมหาโกษาธิบดี (ขำ บุนนาค), เจ้าพระยา (2548, น. (5))
13. ทิพากรวงศมหาโกษาธิบดี (ขำ บุนนาค), เจ้าพระยา (2548, น. 327)
14. ปรามินทร์ เครือทอง (2547, น. 45)
15. ทิพากรวงศมหาโกษาธิบดี (ขำ บุนนาค), เจ้าพระยา (2548, น. 239)

บรรณานุกรม

• ทิพากรวงศมหาโกษาธิบดี (ขำ บุนนาค), เจ้าพระยา. (2548). พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ 4 ของเจ้าพระยาทิพากรวงศมหาโกษาธิบดี. (พิมพ์ครั้งที่ 6). กรุงเทพฯ: อมรินทร์พริ้นติ้งแอนด์พับลิชชิ่ง. ISBN 9749528115.
• ปรามินทร์ เครือทอง (บรรณาธิการ). (2547). จดหมายเหตุรัชกาลที่ 4 สวรรคต วันสุดท้ายของกษัตริย์นักปราชญ์. กรุงเทพฯ: มติชน. ISBN 9743232036.
• มหาวิทยาลัยศิลปากร, สำนักหอสมุดกลาง. (2558). ประตูในเขตพระบรมมหาราชวัง. สืบค้นจาก http://www.resource.lib.su.ac.th/rattanakosin/index.php/2014-10-27-08-52-05/2014-10-29-01-27-45/2015-10-15-04-25-28/2015-10-15-04-29-51