บันทึกรับสั่งฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ประทานหม่อมราชวงศ์สุมนชาติ สวัสดิกุล/เรื่อง 3
เหตุ สงสัยในคำว่า "มหาราช" ของไทยที่ใช้กันอยู่ เช่น คำว่า สมเด็จพระนารายณ์มหาราช เป็นต้น ว่า ใช้กันมาแต่ครั้งไหน
ถาม คำว่า "มหราช" ของไทยนั้น ใช้กันมาแต่เมื่อไร ตรงกับคำว่า "The Great" ของฝรั่งหรือมิใช่
ตอบ คำว่า "มหาราช" ว่าโดยคำ "ราช" ว่า เกิดเป็นเจ้า เช่น ราชกุมาร เป็นต้น หมายถึง ผู้เป็นใหญ่ในหมู่ "ราช" คือ พระเจ้าแผ่นดิน เหตุไรหนังสือเก่าจึงเรียกพระนารายณ์ว่า "มหาราช" ไม่รู้โดยหลักฐาน นึกดูพระนารายณ์เป็นนารายณ์ราชกุมารมาแต่แรก เสวยราชย์แล้วดูเหมือนเรียก พระศรีสรรเพ็ชญ์ แต่นิยมเรียกตามพระนามเดิม "มหาราช" ดูเหมือนจะเพิ่มขึ้นเมื่อเป็นพระเจ้าแผ่นดิน แต่มิได้หมายถึง มหาราช ที่แปลว่า "The Great" มหาราช ที่แปลว่า "The Great" นั้นเพิ่งมาใช้กันในกรุงรัตนโกสินทร์นี้เอง การที่ฝรั่งเขาใช้ของเขา เขามีหลักอย่างหนึ่ง เขาเรียกพระเจ้าแผ่นดินนั้น เขาไม่ได้ให้พระนามพิเศษ เขามี Christian Name เป็นต้นว่า องค์หนึ่งชื่อ Peter เป็นพระเจ้าแผ่นดิน แล้วอีกองค์หนึ่งชื่อ Peter อีก ลักษณะจะเรียกชื่อให้ผิดกันตามแบบฝรั่งใช้หลายอย่าง แต่ใช้คุณศัพท์เป็นเครื่องช่วย บางทีก็เป็น Peter ที่ ๑ ที่ ๒ ฯลฯ George ที่ ๑ ที่ ๒ จนถึงที่ ๖ โบราณเก่าขึ้นไปก็มี Richard the Lion Heart เพื่อให้ผิดกับ Richard ที่แล้ว อย่าง Frederick the Great ก็คือ Frederick ที่ ๒ แต่ค่าที่มีเกียรติคุณรุ่งเรือง จึงเป็น The Great คล้ายคำ "มหา" ของเรา แต่เราเพิ่งเอามาใช้
ว่าถึงยศพระเจ้าแผ่นดินไทย หนังสือเก่ายอกันจนสุดซึ้ง ไปดูร่ายต้นเรื่องยอพระเกียรติต่าง ๆ จะเห็นได้ พระเจ้าแผ่นดินทุกองค์เรียก "ราชาธิราช" ทั้งนั้น คือ เป็นเจ้าของเจ้า เท่ากับคำว่า Emperor คำ Emperor ที่จริงเป็นยศ เช่น Emperor William ที่ ๑ ที่เป็น Kaiser เดิมเป็น King of Prussia เมื่อเป็น Emperor แล้วอยากให้เรียกว่า William the Great แต่ไม่มีใครเรียก เลยไปให้ชื่อเรียกว่า Kaiser Wilhem der Gross หมายถึง William the Great
เมื่อจะถวายพระนาม "ปิยมหาราช" แด่พระพุทธเจ้าหลวง ได้ปรึกษากันเห็นพ้องว่า พระพุทธเจ้าหลวงมีอภินิหารผิดกับพระเจ้าแผ่นดินพระองค์อื่น ๆ ในบางประการ คือ ทำนุบำรุงเปลี่ยนแปลงการปกครอง ทำให้บ้านเมืองเจริญยิ่งในทางวัฒนธรรม คือ Civilization (คำว่า Civilization นี้ เดิมเรียกกันว่า อารยธรรม แต่ดูเป็นของแขกไป สู้ วัฒนธรรม ไม่ได้ คำว่า วัฒนธรรม เหมาะดี แต่ไม่ใช่ Culture) พระคุณสมบัตินี้ยากจะหาพระเจ้าแผ่นดินพระองค์อื่นเสมอได้ เป็นพระคุณสมบัติที่เด่นชัด ใคร ๆ ก็เถียงไม่ได้ อีกประการหนึ่ง พระพุทธเจ้าหลวงเสวยราชย์นานกว่าพระเจ้าแผ่นดินพระองค์อื่น ๆ ในพงศาวดาร อันนี้เป็นตัวเหตุว่า ควรจะเฉลิมพระเกียรติยศเป็นพิเศษด้วยอย่างใดอย่างหนึ่ง หาใครอื่นจะบำรุงบ้านเมืองให้เจริญเร็วและเสวยราชย์นานทั้งสองอย่างมิได้ เมื่อเป็นเช่นนี้ จะถวายพระนามว่ากะไรจึงดี
สมัยก่อนใช้ "ราชาธิราช" แต่ก็ใช้กันจนเฝือ จะเรียกพระเจ้าช้างเผือกก็ดูธรรมดา ช้างเผือกก็มีถึง ๑๒–๑๓ ตัว ใคร่จะได้พระนามพิเศษให้สมกับพระคุณวิเศษของพระองค์ และจะให้เป็นความจริงอยู่ชั่วกัลปาวสาน ที่สุดลงมติว่า ให้ถวายเป็น "พระปิยมหาราชเจ้า" เป็นมติที่มหาชนทั้งประเทศรับรอง เพราะเป็นที่รักของมหาชนจริง ๆ ไม่ใช่จะเป็นทบุคคลคณะหนึ่งพวกหนึ่งนั่งพร้อมกันชี้เอาตามใจตัว เป็นด้วยคนทั้งหลายยินยอมเพราะเขาเห็นว่าเป็นจริง พระเจ้าแผ่นดินเชียงใหม่มักเรียกกันว่า "มหาราช" ที่สำคัญก็มีท้าวลกและท้าวบุญเป็นต้น