ประกาศการเสด็จประพาศหัวเมืองชายทเลฝ่ายตวันตกฯ พ.ศ. 2402

by พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

ตราของหอพระสมุดวชิรญาณ

ประกาศ

การเสด็จประพาศหัวเมืองชายทเลฝ่ายตวันตก

พระราชนิพนธ์ในรัชกาลที่ ๔

เมื่อปีมแม พ.ศ. ๒๔๐๒

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพรหมวรานุรักษ์

โปรดให้พิมพ์

ปีมแม พ.ศ. ๒๔๖๒

สิท์ธิกิจ์จํ.
กิจสรรพน่าที่		กรณีย์ผดุงตน
ขอจุ่งสำเร็จผล		ลุประสิทธิ์ประสงค์พลัน
สิท์ธิลาโภ.
ปลวงลาภศฤงฆาร		ธนสารอเนกนันต์
ขอจุ่งสำเร็จทัน		มนมุ่งบำรุงพลัง
สิท์ธิยโส.
ยศศักดิ์แลอำนาจ		วรราชประทานขลัง
ขอจุ่งสำเร็จดัง		ตนุอวยอำนวยเทอญ
		กรมหลวงพรหมวรานุรักษ์
		พระพุทธศักราช ๒๔๖๒

ประกาศคราวเสด็จประพาศ

หัวเมืองฝั่งทเลไทยฟากตวันตก

เมื่อปีมแม เอกศก จุลศักราช ๑๒๒๑ พ.ศ. ๒๔๐๒

ด้วยพระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหามกุฎ พระจอมเกล้าเจ้าแผ่นดินสยาม ขอประกาศแก่คนทั้งปวงที่ควรจะได้ฟังคำประกาศนี้เปนสำคัญว่า บัดนี้ เรา พระเจ้ากรุงสยาม กับเจ้านายต่างกรมผู้ใหญ่หลายพระองค์ กรมหลวงวงษาธิราชสนิท แลพระองค์อื่น ๆ กับขุนนางผู้ใหญ่หลายนาย เจ้าพระยาศรีสุริยวงษ์ สมุหพระกลาโหม แลอื่น ๆ มีประโยชน์จะใคร่พากันไปเที่ยวเยี่ยมเยียนเมืองต่าง ๆ ในฝั่งทเลไทยข้างตวันตกนานประมาณ ๒๗ วัน ๒๘ วันในเดือน ๙ ปีมแม เอกศกนี้ เรา พระเจ้ากรุงสยาม ขอมอบอำนาจในราชกิจที่จะรักษาพระนคร แลบังคับคดีของราษฎร แลราชการแผ่นดินตามเหตุต่าง ๆ ไว้แด่พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว ให้ทรงปฤกษากับพระเจ้าพี่ยาเธอ กรมสมเด็จพระเดชาดิศร แลพระเจ้าพี่ยาเธอ กรมพระพิทักษ์เทเวศร์ พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงเทเวศร์วัชรินทร์ กรมหลวงสรรพศิลป์ปรีชา พระเจ้าลูกยาเธอ กรมหมื่นมเหศวรศิววิลาศ แลเจ้าพระยานิกรบดินทร์ มหินทรมหากัลยาณมิตร ที่สุมหนายก เจ้าพระยารวิวงษ์มหาโกษาธิบดี ที่พระคลัง เจ้าพระยายมราช ชาติเสนางคนฤบดินทร์ เจ้าพระยาพลเทพ สรรพลเสพเสนาบดี เจ้าพระยาธรรมาธิกรณ์ เจ้าพระยามุขมนตรี เสนาบดีทั้ง ๖ พระยามหาอำมาตย์ พระยาสุรเสนา พระยาเสนาธิเบศร์ พระยาพิไชยบุรินทรา พระยามณเฑียรบาล พระยาสิงหราชเดโชไชย พระยาเพ็ชรพิไชย ขุนนางผู้ใหญ่ ๗ นาย ให้การตกลงในเวลาเดียวแล้ว แล้วให้มีพระบวรราชโองการสั่งให้เปนเสร็จไปทุกประการเถิด กว่าเรา พระเจ้ากรุงสยาม จะได้กลับถึงกรุงเทพมหานครนี้ ในระหว่างนี้ สารพัดราชการทั้งปวงซึ่งเปนราชการแผ่นดิน อย่าให้ไปขัดคั่นค้างอยู่ ด้วยอ้างว่าเสด็จไม่อยู่ก็ดี คอยต่อเสด็จมาเถิดก็ดี จะบอกออกไปกราบทูลพระกรุณาก่อนก็ดี ว่า ไม่ได้ อย่าให้ใช้ตามตำราเก่าพาโลโสคุลมเสือกไสอย่างนี้เปนอันขาด ถ้าใครใช้ ให้คนทั้งปวงพึงรู้ว่า คนนั้นเชือนแชเอง อย่าให้เชื่อถือ ราชการใด ๆ เปนการแผ่นดินซึ่งจะต้องทูลฉลองให้ในหลวงสั่งเปนสิทธิขาด การอันนั้นให้กราบทูลในพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัวให้สั่ง ก็เปนสิทธิขาดได้เหมือนกัน ราชการอื่น ๆ ทุกตำแหน่งซึ่งเปนการเล็กน้อย ถ้าจะกราบทูลฉลองในพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว ฤๅจะชุมนุมกันปฤกษาก่อนจะลำบากฤๅจะช้าเสียเวลาไป ก็ให้พระเจ้าพี่ยาเธอ กรมสมเด็จพระเดชาดิศร กรมพระพิทักษ์เทเวศร์ เจ้าพระยานิกรบดินทร์ เจ้าพระยารวิวงษ์มหาโกษาธิบดี ผู้ใดผู้หนึ่ง ซึ่งได้เข้ามาประจำซองอยู่ในพระบรมมหาราชวัง คาดการเทียบเคียงกับพระราชกำหนดแลแบบอย่างที่เคยแลควรแก่เหตุ แลปฤกษากันแต่สองสาม แล้วสั่งไปก่อนให้สำเร็จ แล้วจึงกราบทูลฉลองแด่พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว ฤๅเสนอเสนาบดีทั้งปวงต่อภายหลังก็ได้ สุดแต่ให้การที่ควรจะให้สำเร็จทุกอย่างทั้งปวงนั้นสำเร็จทั่วไปให้ทันกาลทันเวลาที่ควร อย่าให้คั่งค้างขวางขัดอยู่เสียเวลาไปโดยใช่เหตุ เมื่อมีพระบวรราชโองการฤๅบังคับของท่านที่ออกนามนั้นบังคับบัญชาประการใด ให้ข้าราชการทุกตำแหน่งฟังความให้เข้าใจแน่นอน แล้วจงทำตามทุกสิ่งทุกประการ อย่าว่าต้องตำแหน่งแลผิดตำแหน่งในบังคับบัญชาท่านที่ออกนามมาแล้วนั้น.

ถ้อยความโรงศาลแลการงานทุกแห่ง ก็ให้ว่าให้ทำอยู่ตามเคยทุกอย่างทุกแห่ง อย่าให้ขัดขวางแลลดหย่อนไป การจับจ่ายคนแลสิ่งของทุกคลัง ก็ให้จ่ายอยู่ตามเคย อย่าให้ผัดว่า ต่อเสด็จกลับจึงจะจ่าย ถ้าการไม่เคยจ่าย เมื่อมีเหตุขึ้นจะต้องจ่ายเปนเงินเปนของมากมายเปนการแปลก ถ้าพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว แลกรมสมเด็จพระเดชาดิศร เจ้าพระยานิกรบดินทร์ มหินทรมหากัลยาณมิตร เจ้าพระยารวิวงษ์มหาโกษาธิบดี เจ้าพระยายมราช เจ้าพระยาพลเทพ เจ้าพระยาธรรมาธิกรณ์ แลพระยาราชภักดี พนักงานพระคลังมหาสมบัติ พร้อมกันบังคับให้จ่าย ก็จ่ายไปได้ แล้วถ้ามีช่องมีคราวจะบอกออกไปให้ทราบ จึงบอกออกไปให้ทราบ ฤๅถ้ายังไม่ร้อนรนนัก ก็ให้บอกฉลองออกไป แต่การจ่ายตามเคยนั้น อย่าให้ขัดขวางทุกสิ่งทุกประการ.

ความฎีการาษฎรมาร้องกล่าวโทษขุนโรงขุนศาล ให้กรมหมื่นมเหศวรศิววิลาศรับแล้วเอามาว่ากล่าวในศาลากรมล้อมพระราชวัง ได้ความประการใด ให้กราบเรียนเจ้าพระยาธรรมาธิกรณ์ตัดสินชี้ขาดไปให้แล้ว อย่าให้รอคอยอยู่ทูลฉลองเลย

การในหัวเมืองน้ำพิพัฒนสัตยา แลเมืองลาว เมืองเขมร ประเทศราชขึ้นกรมมหาดไทยทั้งปวง ถ้ามีใบบอกลงมาประการใดด้วยข่าวสารราชการเมืองญวน ฤๅ ๑๒ พันนา แลอื่น ๆ ฤๅด้วยความใด ๆ ก็ให้เจ้าพระยานิกรบดินทร์ปฤกษากับเจ้าพระยามุขมนตรี พระยามหาอำมาตย์ แลพระยาสุเรนทรราชเสนา ตามการในพระบรมมหาราชวัง พระบวรราชวัง แล้วก็รีบมีท้องตราโต้ตอบบังคับบัญชาไปเถิด เมื่อควรจะดำเนินพระบรมราชโองการ ก็ให้ใช้แต่หนังสือเจ้าพระยานิกรบดินทร์บังคับไปก่อน ว่าให้แขงแรงให้เขาทำตามให้ได้ ถ้อยความใครฟ้องใครในบ้านใดเมืองใด ก็คงติดอ่านกันให้ไปเอาตัวจำเลยมา ฤๅจะสั่งให้ข้าหลวงฤๅหัวเมืองอื่นชำระก็ตาม ถ้าเกิดโจรผู้ร้ายปล้นฤๅกระบถ ก็ให้กราบทูลพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัวแลปฤกษาเสนาบดี แล้วรีบแต่งกองจับไปจับให้ทันท่วงที อย่ารอช้า เมื่อการอื่นควรจะบังคับบัญชาอันใดออกไปหัวเมือง ก็จงใช้หนังสือเสนาบดีออกไปเถิด การในหัวเมืองขึ้นกลาโหมชั้นใน คือ เมืองเพ็ชรบุรี เมืองราชบุรี เมืองกาญจนบุรี แลเมืองขึ้นต่าง ๆ แลเมืองนครเขื่อนขันธ์ เมืองประทุมธานี ถ้ามีเหตุควรบังคับบัญชาด้วยราชการฤๅถ้อยความประการใด ก็ให้พระยาสุรเสนาปฤกษา กับพระยาศรีสรราช พระยาเสนาธิเบศร์ แล้วมีตราพระคชสีห์น้อยบังคับไปเถิดโดยการคล้ายกับที่ว่าไว้ในมหาดไทยนั้น ตัวพระยาสุรเสนาจงไปรักษาเมืองนครเขื่อนขันธ์อยู่กว่ากระบวนที่ไปจะกลับมา ฝ่ายการข้างกรมท่านั้น ถ้ามีข่าวมาแต่นอกประเทศประการใดว่าด้วยญวนรบกับฝรั่งเศส ฤๅข่าวแขกเมืองจะมา แลอื่น ๆ ถ้ามีเรือกลไฟกลับมาแต่ทางที่เรา พระเจ้ากรุงสยาม ไปนั้น แลจะกลับไปตาม ก็จงบอกความออกไปให้ทราบทั้งข่าวคราวราชการในพระนคร แลในพระราชวัง แลหัวเมืองทั้งปวงนั้นเถิด ถ้ามีเรือรบทูตเมืองเดนมาร์กฤๅเมืองหันเสียติกในเยรมานีมาเปลี่ยนสัญญา ก็จงให้เจ้าพระยารวิวงษ์มหาโกษาธิบดีว่าหาฤๅกับทูตที่เข้ามานั้นดู ถ้าทูตจะสมัคอยู่คอยเรา พระเจ้ากรุงสยาม กว่าจะกลับมาได้ตามกำหนด ๒๗ วัน ๒๘ วันในเดือน ๙ ต่อเดือนนี้ การก็เปนดีที่สุด ถ้าทูตไม่ยอม จะรีบกลับไปเร็ว เรา พระเจ้ากรุงสยาม ก็ได้เขียนราชหัดถเลขาสัญญาลงในแผ่นกระดาษน้อยตามอย่างที่เคยมอบให้เจ้าพระยารวิวงษ์มหาโกษาธิบดีไว้แล้ว จงเทียบคำนำเรื่องแลคำตระหน่ำท้ายหนังสือสัญญาทั้งไทยทั้งอังดฤษคล้ายกับอย่างในท้ายหนังสือสัญญาฝรั่งเศสนั้น แล้วให้อาลักษณแลเสมียนอังกฤษเขียนลงให้ถูกต้อง แล้วจงเอากระดาษลายราชหัดถเลขาของเรา พระเจ้ากรุงสยาม ทาบลงที่ต้นแลปลายตามอย่างที่เคยแต่ก่อน แลจงเรียกเอาพระราชลัญจกรพระไอยราพต พระครุธพาห แลพระบรมราชโองการ แลตราสำหรับแผ่นดินประจุบันนี้ แต่กรมชาวพระภูษามาลา ถวายพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัวท่านทรงประทับลงตรงลายราชหัดถเลขาของเรา พระเจ้ากรุงสยาม ตามอย่างแต่ก่อน แลประทับตราประจำครั่งพระครุธพาห แลตราประจำแผ่นดินประจุบันนี้ทั้งสองน่าครั่ง เสร็จแล้ว ถ้าทูตที่มานั้นยอมเปลี่ยน ก็จงเปลี่ยนไปเถิด ของเครื่องราชบรรณาการฤๅพระราชสาสนทูตมอบไว้ ก็ให้เจ้าพระยารวิวงษ์มหาโกษาธิบดีรับไว้คอยเรา พระเจ้ากรุงสยาม เทอญ การที่จะรับรองประการใด ๆ ก็จงปฤกษากับเสนาบดี แล้วรับโดยสมควรตามเห็นพร้อมกันนั้นเทอญ^[1]

การใดใดในหัวเมืองขึ้นกรมท่า ก็ให้เจ้าพระยารวิวงษ์มหาโกษาธิบดีปฤกษากับพระยาพิพัฒโกษา พระยาราชานุประพันธ์ แลพระยาราชานุประดิษฐ แล้วควรจะมีท้องตราว่ากล่าวบังคับออกไปประการใด ก็ให้มีไปเถิด.

การใดใดที่จะเกี่ยวข้องกับด้วยคนนอกประเทศ คือ อังกฤษ ฝรั่งเศส โปรตุเกศ อเมริกัน เยอรมัน เจ้าพระยารวิวงษ์มหาโกษาธิบดีบังคับบัญชาว่ากล่าวจัดแจงไปให้เสร็จ อย่าให้ผัดเพี้ยนว่า ต่อเสด็จกลับมาเถิด ความผู้ร้ายลักของคนนอกประเทศ จงบอกจงมอบให้เจ้าพระยายมราช พระยาเพ็ชรปาณี รับชำระตามกระทรวง เมื่อชำระได้เพียงใดประการใด ก็ให้จดหมายบอกแก่กงสุล อย่าให้คนนอกว่าได้ว่า ไม่ชำระ ไม่เอาธุระ ดังนี้เลยเปนอันขาด การในกรมพระนครบาลนั้น ให้เจ้าพระยายมราช พระยาพิไชยบุรินทรา แลพระยาเพ็ชรปาณี พระยาเพ็ชร์ชฎา ช่วยกันชำระผู้ร้ายรายเมืองสระบุรีแลรายอื่น ๆ ให้ได้ตัวสำคัญเสียให้ได้ แล้วกราบทูลพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว แลกราบทูลเจ้าต่างกรมผู้ใหญ่ แลปฤกษาท่านเสนาบดีให้เห็นพร้อมกัน ควรจะทำโทษอย่างไร ทำที่ไหน จะควรไม่เปนเยี่ยงเปนอย่างต่อไป ก็จงทำโทษเถิด อย่าเก็บไว้คอยเลย ผู้ร้ายรายอื่นมันจะกำเริบขึ้น การรักษาระวังพระนคร ก็จงจัดแจงให้กวดขันตามเคยอย่างเมื่อเรา พระเจ้ากรุงสยาม ไม่อยู่แต่ก่อน ๆ นั้น ถ้าการผู้ร้ายลักฉกฤๅตีรันฟันแทงคนนอกประเทศที่มาอยู่ ก็จงเร่งชำระให้ได้ตัวได้ความ แล้วให้กรมท่านำไปพร้อมกับกงสุลให้เขารู้ด้วย แล้วปฤกษากันทำโทษฤๅปรับไหมให้เขาโดยสมควรแก่กฎหมายแลแบบอย่างนั้นเถิด.

การในกรมนานั้น ปีนี้ ฝนแล้ง จงตั้งแต่งเสนาข้าหลวงไป จงกำชับอย่าให้ฉ้อฉนคุมเหงวิวาทกับราษฎรด้วยนาน้ำฝนฟางลอยที่ว่า ได้ทำแลไม่ได้ทำเสียอะไรอะไรเลย จงเลือกคนดี ๆ ไม่ใช่เจ้าถ้อยหมอความคด ๆ โกง ๆ ตั้งไป จงคิดอ่านเสียก่อนแต่เดิมที.

การในกรมวังนั้น การระวังรักษาที่ทั้งปวงในพระบรมมหาราชวังนี้ ให้กรมสมเด็จพระเดชาดิศร กรมพระพิทักษ์เทเวศร์ กรมหลวงเทเวศร์วัชรินทร์ กรมหลวงสรรพศิลป์ปรีชา กรมหมื่นมเหศวรศิววิลาศ เจ้าพระยาธรรมาธิกรณ์ พระยาเพ็ชรพิไชย ช่วยกันจัดแจงตรวจตราระวังรักษาแลให้สำเร็จประโยชน์ทุกสิ่งทุกประการ บุตรเด็ก ๆ ของเรา พระเจ้ากรุงสยาม หลายคน ตกอยู่ในพระราชวังนี้ มารดาหาได้อยู่ด้วยไม่ ถ้าป่วยไข้ ก็ให้กรมหลวงสรรพศิลป์ปรีชา กรมหมื่นมเหศวรศิววิลาศ คิดอ่านกันให้แพทย์พยาบาลรักษาให้ดีเถิด ถึงจะให้หมอนนอนที่ป่วยไข้ก็ได้ดอก.

อนึ่ง ถึงพระสงฆ์บิณฑบาตเวรก็ดี พระปริตแลจัตุเวทก็ดี เทศนาข้างในก็ดี อย่าเลิกเลย จงให้พระสงฆ์เข้าไปบิณฑบาตแลเทศนาตามเคยดังปรกติเถิด ไม่ควรจะหึงจะห้าม ถึงหึงถึงห้ามก็ถี่ลอดตัวช้าง ห่างลอดตัวเลน คนที่จะต้องหึงต้องหวงก็มีน้อยตัวดอก จะไปกับข้าพเจ้าเกือบหมด ไม่มีใครอยู่มากนัก เพราะเรา พระเจ้ากรุงสยาม ไม่อยู่ ก็ไม่มีใครปฏิบัติ แลถ้าเทศนาไป เรื่องที่ฟังอยู่ก็จะขาดไป จึงต้องงด การกุศลอื่น ให้เจ้านายข้างในทางทำอยู่ตามเคยทุกอย่าง บูชาในหอพระพุทธรูป แลหอพระบรมอัฐิ แลวัดพระศรีรัตนศาสดาราม แลบูชาเทวดา ใส่บาตรพระปริต แลคิลานภัตร ก็ให้ทำตามเคยทุกวัน ให้พวกลูกเธอเล็กข้างในจุดเทียนแลใส่บาตรทุกเวลา

การต่าง ๆ ระวังรักษา ฤๅว่าถ้อยความในพระราชวังนั้น ให้คุณปุก คุณอรุ่ม คุณขำ คุณเสงี่ยม คุณเนย พวกข้าราชการราชินิกูล แลท้าวอินทร์สุริยา ท้าวศรีสัตยา ท้าวโสภานิเวศ แลท้าวเจ้าจอมมารดาอึ่ง ท้าวศรีคลัง ปฤกษาพร้อมกันว่ากล่าวไปให้ทั่วถึงถี่ถ้วนทุกที่ทุกทาง เจ้านายข้างในโดยมากท่านก็ทรงพระจำเริญพระชนมพรรษามาก ๆ ไปแล้ว พระองค์ใดประชวร ฤๅบุตรเล็ก ๆ ของเรา พระเจ้ากรุงสยาม ป่วยไข้ ก็ขอพระเดชพระคุณเจ้านายที่ไม่ประชวรช่วยกันเอาใจใส่ด้วยเถิด.

การสักเลขแลแจกหนังสือคุ้มสักแลตราภูมไพร่หลวงในกรุงเทพมหานครแลหัวเมือง ให้เจ้าพระยานิกรบดินทร์ แม่กอง แลพระยาประมวญประมาณพล กรมพระสัสดี จัดแจงบังคับบัญชาทำไป อย่าให้ขัดคั่งค้างอยู่ได้ การแจกตราภูม ก็ให้พระเจ้าพี่ยาเธอ กรมสมเด็จพระเดชาดิศร ทรงไปตามเดิม.

อนึ่ง ถ้าเกิดเพลิงไหม้ขึ้นแห่งใดตำบลใด ให้ช่วยกันดับ อย่าให้เพลิงไหม้มากไปได้ อนึ่ง ให้ท่านผู้ใหญ่ผู้น้อยทั้งปวงเงี่ยหูฟัง ระวังระไว อย่าให้ราษฎรในกรุงแลหัวเมืองแตกตื่นเล่าฦๅอะไร ๆ ผิด ๆ ไป จงคิดอ่านระงับเสีย.

การนายด้านทำน่าที่ การช่าง การโยธาต่าง ๆ ในพระราชวัง ให้กรมหลวงเทเวศร์วัชรินทร์ พระยาเพ็ชรพิไชย ตรวจตราดูแล การนอกพระราชวัง ให้กรมหมื่นภูบาลบริรักษ์ตรวจตราดูแลทุกแห่ง ทั้งการวัดการบ้าน ให้พระยาสิงหราชเดโชไชย และพระยาสามภพพ่าย เอาใจใส่ทุกแห่ง ทั้งในวังนอกวัง อย่าให้ลดหย่อนแล่หลอน เจ้านายฝ่ายน่า ฤๅข้าราชการ แลพระสงฆ์ราชาคณะถานานุกรมบาเรียญ ถ้าใครป่วยไข้บอกอาการเข้ามา ก็ให้กรมหลวงสรรพศิลป์ปรีชาจัดหมอไปรักษา การรักษาไข้แลให้ทานที่โรงทานนอกโรงทานใน ก็ให้จ่ายให้ทำอยู่โดยปรกติ การอื่น ๆ จะว่าร่ำไปอิก ก็จะไม่รู้จบ ^{(ต้นฉบับตรงนี้อ่านไม่ออก)}ตัดใจความว่า เพราะเหตุที่เรา พระเจ้ากรุงสยาม ไม่อยู่ในครั้งนี้ อย่าให้ใครผู้ใดพาโลโสคลุมใช้การใช้ความคิดออดแอดอย่างเก่า ๆ เลยเปนอันขาดทีเดียว ถ้าใครพูดใครใช้ ก็ให้คนทั้งปวงรู้ว่า คนนั้นบิดพลิ้วแชเชือนไปเอง ไม่เปนเพราะในหลวงขัดขวาง ในหลวงได้แต่งตั้งสั่งไว้ให้การทั้งปวงเปนไปโดยปรกติทุกสิ่งทุกประการทุกหมู่ทุกกรมแล้ว ขอท่านทั้งปวงจงทราบดังประกาศนี้เทอญ

สั่งณวัน ๗ ๙ฯ ๘ ค่ำ ปีมแม เอกศก จุลศักราช ๑๒๒๑

---

1. ตรงนี้ ในฉบับเดิมเขียนหมายเลขไว้ว่า "แทรกการในกรมท่ากลาง" ความที่แทรกหามีในฉบับหอพระสมุดฯ ไม่

บรรณานุกรม

• จอมเกล้าเจ้าอยู่หัว, พระบาทสมเด็จพระ. (2462). ประกาศการเสด็จประพาศหัวเมืองชายทเลฝ่ายตวันตก พระราชนิพนธ์ในรัชกาลที่ 4 เมื่อปีมแม พ.ศ. 2402. พระนคร: ม.ป.ป. (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพรหมวรานุรักษ์ โปรดให้พิมพ์ปีมแม พ.ศ. 2462).