นครปฐมเป็นเมืองเก่าที่สุดเมืองหนึ่งในประเทศสยาม มีผู้สันนิษฐานว่า น่าจะเป็นเมืองสำคัญเมืองหนึ่งมาตั้งแต่สมัยเมื่อพุทธศาสนาแผ่มาถึงสุวรรณภูมิ แต่การขุดค้นโบราณวัตถุ ปรากฏว่า มีศิลปวัตถุสมัยคุปตะ (ราวพุทธสตวรรษที่ ๑๒) ทั้งบนศิลาจารึกต่าง ๆ ที่ขุดได้ทางแถบนี้ก็มักเป็นอักษรคฤนถ์ราวสมัยพุทธสตวรรษที่ ๑๑ จึงสันนิษฐานได้ว่า เมืองนี้อยู่ในอาณาจักรทวาราวดีของมอญในพุทธสตวรรษที่ ๑๑ (ก่อนนี้อาจตกอยู่ในอาณาจักรพนมโคตรบูรซึ่งจีนเรียกว่า ฟูนัน ก็เป็นได้) ครั้นถึงราว พ.ศ. ๑๕๔๕ กษัตริย์แห่งอาณาจักรนครศรีธรรมราชซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของอาณาจักรศรีวิชัยมีอำนาจขึ้น ตั้งเป็นเอกราช แล้วแผ่อาณาเขตต์มาครองทวารวดีและประเทศเขมร นครปฐมจึงตกอยู่ในอำนาจชาวนครศรีธรรมราช แล้วเลยตกเป็นของเขมรสมัยพระเจ้าสุริยวรมันที่ ๑ (ผู้มีสมญาว่า พระบรมนิรวาณบาท) ครั้นต่อมาราวพุทธศักราช ๑๖๐๐ พระเจ้าอนุรุธมหาราช (อโนรธามังฉ่อ) มาตีละโว้ของเขมรได้ จึงน่าจะยกมาตีเอาบริเวณเมืองนครปฐมนี้ไปได้ด้วย ฉะนั้น จึงมีผู้สันนิษฐานว่า ที่ปรากฏในพงศาวดารพะม่าว่า พระเจ้าอนุรุธมาได้แบบอย่างสร้างพระสถูปเจดีย์ไปจากมอญเพื่อไปสร้างที่กรุงพุกามนั้น คงจะได้มาจากนครปฐม เพราะที่เมืองสะเทิมของมอญไม่ปรากฏซากพระเจดีย์ที่เป็นของโบราณสถานถึงสมัยนั้นเลย อนึ่ง การที่พะม่ามาตีได้ดินแดน
