พ.ศ. ๒๑๑๒ เมื่อพระเจ้าหงสาวดีบุเรงนองมาตั้งล้อมกรุงศรีอยุธยา (คราวเสียกรุงครั้งที่ ๑) พระเจ้าไชยเชษฐาได้ยกทัพศรีสัตนาคนหุตลงมาช่วย แต่พระมหาอุปราชาได้ยกไปขัดตาทัพที่สระบุรี พอทัพศรีสัตนาคนหุตมาถึงตำบลหมากสองต้นใกล้สระบุรี ก็ยกออกจู่โจมตีทัพศรีสัตนาคนหุตแตกไป ในรัชชสมัยพระเจ้ากรุงธนบุรี เมื่อสมเด็จเจ้าพระยามหากษัตริย์ศึกตีได้เมืองเวียงจันทร์แล้วเมื่อ พ.ศ. ๒๓๒๒ ก็เชิญพระแก้วมรกตและกวาดต้อนผู้คนครอบครัวชาวเวียงจันทร์ลงมาไว้ที่สระบุรี พระเจ้ากรุงธนบุรีก็เสด็จขึ้นไปรับพระแก้วมรกตถึงเมืองสระบุรี ให้ตั้งพลับพลาทำการสักการะที่นั่น แล้วจึงแห่มาทางชลมารคลงมากรุงธนบุรี
ต่อมาเมื่อเกิดเหตุเจ้าอนุวงศคิดกบฏเมื่อ พ.ศ. ๒๓๖๙ แล้ว เจ้าราชวงศเง่ายกลงมาเกลี้ยกล่อมครัวเวียงจันทร์ที่สระบุรี จะพากลับไปเวียงจันทร กรมพระราชวังบวรมหาศักดิพลเสพเสด็จขึ้นไปปราบ ได้ไปตั้งทัพที่วัดเขาแก้ว ใกล้เมืองสระบุรี เจ้าราชวงศเง่าไม่กล้าต่อสู้ ก็รีบถอยหนีไปทางเมืองหล่มเก่า
จังหวัดสระบุรี นัยว่า ตั้งขึ้นในแผ่นดินพระมหาจักรพรรดิ ตัวเมืองเดิมอยู่ในตำบลศาลารีลาว ย้ายมาตั้งที่ตำบลปากเพรียวเมื่อราว พ.ศ. ๒๔๓๖.
