พระธาตุพนมเพ็ญนั้น เขาบอกเรื่องตำนานว่า เดิมทีเดียว มียายแก่คนหนึ่งชื่อ เพ็ญ ตั้งบ้านเรือนอยู่ในตำบลนั้น มีความศรัทธาเลื่อมใสในพระสาสนาแก่กล้า ปราถนาจะสร้างวัด แต่ขัดข้องด้วยยากจน จึงตั้งสัตย์อธิษฐาน โดยอำนาจกุศลผลบุญของยายเพ็ญบันดาลให้มีไม้ซุงลอยลำน้ำโขงลงมาติดอยู่ที่ตรงนั้น มีทั้งพระพุทธรูปแลเทวรูปอยู่ในโพรงไม้ซุง ยายเพ็ญจึงได้ไม้ได้พระ แล้วได้กำลังสร้าง “พนม” คือ ภูเขา ขึ้นในที่นั้น ภูเขานั้นจึงได้ชื่อว่า พนมเพ็ญ ถ้าจะเรียกเปนภาษาไทย ก็เห็นจะเรียกว่า “เขายายเพ็ง” ครั้นมาสร้างเมืองขึ้นเมื่อภายหลัง คนทั้งหลายจึงเรียกชื่อเมืองตามชื่อภูเขาอันเปนสิ่งสำคัญอยู่ในท้องที่ว่า เมืองพนมเพ็ญ ดังนี้ ส่วนเรื่องพระธาตุนั้นมีในพงศาวดารว่า เดิมราชธานีของเขมรตั้งอยู่ที่นครธม ครั้นเมื่อ พ.ศ. ๑๙๗๕ สมเด็จพระบรมราชาธิราช (สามพระยา) กรุงศรีอยุธยายกกองทัพไทยลงมาปราบปรามเมืองเขมร ตีได้นครธม พระเจ้าธรรมาโศกเจ้ากรุงกัมพูชาสิ้นพระชนม์ในระหว่างสงคราม สมเด็จพระบรมราชาธิราชทรงตั้งราชบุตรองค์หนึ่งซึ่งครองเมืองสรรค์อยู่ก่อน[1] ให้เปนพระอินทราชา อยู่ครองกรุงกัมพูชาที่นครธม ครั้งนั้น มีเจ้าเขมรองค์หนึ่งทรงนามว่า พระยาญาติ ให้ลอบวางยาพิษปลงพระชนม์พระอินทราชาเสีย (ความนั้นไม่ทราบถึงกรุงศรีอยุธยา สำคัญว่าประชวรสิ้นพระชนม์เพราะทนความไข้ไม่ได้ จึงไม่ตั้งเจ้านายองค์อื่นลงมาอิก) พระยาญาติ
- ↑ ในพงศาวดารเขมรเรียกว่า พระยาแพรก สำคัญผิดไปว่าเปนเขมร
