ถูกบีบบังคับทางการเมือง ซึ่งเรียกกันต่อมาว่า สภาพนอกอาณาเขต พวกฝรั่งมีอำนาจตั้งศาลชำระความคนในบังคับของตัวเอง ซึ่งเป็นเรื่องยุ่งยากยิ่งนยัก จะยกตัวอย่างสักเรื่องหนึ่ง คือ เรื่องคนสับเจคทต่างประเทศที่มีทั้งจีน ญวน เขมร แขก ฯลฯ คนเหล่านั้นทำผิดกฎหมายไทยแล้วไม่ยอมขึ้นศาลไทย ต้องขึ้นศาลต่างประเทศ ด้วยเหตุนี้ จึงมีคนต่างด้าวในยุคนั้นขึ้นทะเบียนเป็นคนบังคับ (Subject) มากที่สุด เพราะได้ประโยชน์แก่ตนเอง จะเห็นได้จากพระราชหัตถเลขาพระราชทานแก่พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นภูธเรศธำรงศักดิ์ ซึ่งเวลานั้นได้ว่าการกรมพระนครบาล ว่าด้วยเรื่องจีนติด คนจีนในบังคับฮอลันดา มีเรื่องราวเกิดขึ้น แต่ไทยไม่อาจทำอะไรกับจีนติดได้ ทรงกล่าวไว้ในพระราชหัตถเลขาว่า “การซึ่งเป็นไปดั่งนี้เปนที่แสดงให้เห็นว่า ไม่มีอำนาจที่จะปกครองชีวิตรแลทรัพย์สินของพลเมืองได้แล้ว เป็นที่สังเวลใจนัก” และตรัสต่อไปว่า “ถ้ายังปล่อยให้การอย่างนี้เป็นไปได้ ไม่มีการห้ามปรามแลมีโทษ เหนว่า ปล่อยให้จีนนั่งเมืองเสียเหนจะดีกว่าที่จะนั่งเป็นเจ้าเมืองอยู่ ไม่มีประโยชน์แก่ชาติมนุศย์ด้วยกันเลย”[1]
นอกจากนั้น ยังมีเรื่องต่าง ๆ อีกเป็นอันมากที่ทรงเอาเป็นพระราชภารกิจบริหารให้เป็นไปด้วยความเที่ยงธรรม แม้แต่เรื่องคนเมาสุราที่ไม่คาดหมายว่าจะทรงเอาพระทัยใส่เป็นพระราชกรณียกิจ ก็ทรงบริหารไปด้วยความเที่ยงตรง จากประชุมพระราชหัตถเลขาที่จัดพิมพ์ขึ้นนี้ ผู้อ่านจะประหลาดใจเป็นอันมากว่า มีมากเรื่องที่เราท่านไม่คาด
- ↑ พระราชหัตถเลขา ฉบับ ร, ที่ ๓๐๖/๔๕ ลงวันที่ ๑๗ กันยายน พ.ศ. ๒๔๒๖ วันจันทร์แรม ๒ ค่ำ เดือน ๑๐ ปีมะแม เบญจศก จุลศักราช ๑๒๔๕ หน้า ๖๙–๗๐
