บันทึกรับสั่งฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ประทานหม่อมราชวงศ์สุมนชาติ สวัสดิกุล/เรื่อง 10
ปัญหา พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกทรงมีพระราชประสงค์อย่างไร จึงทรงสร้างวัดพระเชตุพนขึ้น?
ตอบ เรื่องการสร้างวัดพระเชตุพนเป็นเรื่องใหญ่และเรื่องลึกซึ้งในทางพระพุทธศาสนา พระพุทธยอดฟ้าฯ ทรงสร้างวัดพระเชตุพนกับกรมพระราชวังบวรทรงสร้างวัดมหาธาตุนั้นสร้างในคราวเดียวกัน วัดสองวัดนี้เป็นวัดใหญ่ที่สุดในพระนคร สร้างแต่แรกสร้างกรุงผิดกับวัดอื่น ๆ เพราะเหตุใดทั้งสองพระองค์จึงทรงสร้างวัดใหญ่ถึงปานนน พระพุทธยอดฟ้าฯ สรางวัดพระเชตุพน สร้างโตเท่าที่เห็นอยู่ทุกวันนี้
พระนั่งเกล้าฯ มาแก้ที่โบสถ์พระนอน เดิมเป็นวังกรมหลวงนรินทรเทวี เจ้าครอกวัดโพธิ์ นอกนั้น แนวกำแพงใหญ่โตมาแต่พระพุทธยอดฟ้าฯ ทั้งสิ้น รัชกาลที่ ๓ มาทำพระอุโบสถอย่างวัดสระเกศ แต่โตกว่าหน่อยหนึ่ง ที่ขยายใหญ่โตออกไปนั้นเป็นของพระนั่งเกล้าฯ นอกนั้น ระเบียง วิหาร ศาลาราย มีมาแต่พระพุทธยอดฟ้าฯ ทั้งสิ้น ทรงดำริอย่างไรจึงทำใหญ่โต ความจริง ทรงสร้างวัดสุวรรณฯ คลอดบางกอกน้อย ก็พอสถานประมาณแล้ว อธิบายมีสองอย่าง แต่เป็นเรื่องของการเดา เดาก็มีทางจะถูกบ้างผิดบ้าง
(๑) ทางหนึ่ง ดูเหมือนจะทรงสร้างเพื่อบรรจุพระบรมอัฐิและอัฐิเจ้านายในราชวงศ์อย่างวัดพระศรีสรรเพ็ชญ์ที่กรุงเก่า หลักฐานที่ชวนให้คิดที่สร้างพระเจดีย์รายรอบ สร้างมาแต่สมัยพุทธยอดฟ้าฯ ที่ไหน ๆ เขาสร้างบรรจุกระดูกทั้งนั้น ที่นี่เป็นเสมือนสร้างเตรียมเพื่อให้เป็นระเบียบเรียบร้อยไม่เกาะกะในชั้นหลัง แต่ความคิดเช่นนี้มีที่ขัดอยู่ เพราะพระเจดีย์องค์ใหญ่ที่สร้างในสมัยพระพุทธยอดฟ้าฯ นั้นหาได้บรรจุอัฐิไม่ เป็นบรรจุพระศรีสรรเพ็ชญ์ไป เรื่องนี้รู้ได้ยากจริง เพราะจะไปถามพระพุทธยอดฟ้าฯ ท่าน ก็ถามไม่ได้
(๒) อีกทางหนึ่ง สังเกตดู เมื่อเสวยราชย์นั้น หัวเมืองฝ่ายเหนือเสียแก่ข้าศึกแต่ครั้งรบอะแซหวุ่นกี้ ข้าศึกเผาวัดวาอารามพังทะลายก็มาก พระพุทธรูปต่าง ๆ ต้องตากแดดกรำฝน จึงทรงคิดสร้างวัดใหม่เพื่อเชิญเอาพระพุทธรูปเหล่านั้นมาเก็บรักษาไว้ ด้วยเป็นของเก่าน่าเสียดาย และเพื่อเป็นการทำบุญด้วย
ที่เป็นของประหลาด ก็คือ พระนั่งเกล้าฯ ทรงซ่อมปฏิสังขรณ์วัดพระเชตุพน ตั้งใจจะทำเป็นมหาวิทยาลัยจริง ๆ ถ้ากล่าวถึงประวัติของมหาวิทยาลัยของไทย วัดพระเชตุพนนี้จะลืมเสียไม่ได้เป็นอันขาด เวลานั้น หนังสือตำราเรียนครูบาอาจารย์หาได้ยาก ตำหรับตำรามีก็หวงปิดบังวิชาความรู้ สอนกันแต่ที่ผิด ๆ บ้าง ฯลฯ พระนั่งเกล้าฯ ตั้งนักปราชญ์ราชบัณฑิตคิดค้นรวบรวมโบราณคดี วรรณคดี ตำรายา ฯลฯ เลือกเอาแต่ที่ดีมาจารึกแผ่นศิลาติดไว้เพื่อเป็นหลักในภายหลัง ถ้ารักโบราณคดี วรรณคดี ฯลฯ จงไปดูวัดนี้ จะได้ผลคุ้มค่าเหนื่อย หนังสือประชุมจารึกวัดพระเชตุพนเป็นหนังสือที่ควรมีใช้เพื่อศึกษาวิชาด้านนี้ เหตุใดพระพุทธยอดฟ้าฯ จึงสร้างวัดพระเชตุพนนี้ไว้ แต่คิดเอาดังเล่ามาแล้ว ไม่มีหลักฐานอันใดจะอาศัย ไม่เหมือนพระธาตุที่เรียกว่า พระเจดีย์ทอง