บันทึกรับสั่งฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ประทานหม่อมราชวงศ์สุมนชาติ สวัสดิกุล/เรื่อง 9
เรื่องมนุษย์พวกจาม ถ้าหาความรู้ทางฝรั่งเศส อาจจะได้ความรู้ที่ดี ที่จริง เพราะฝรั่งเศสเขาค้นมากกว่าไทย ที่จะเล่าให้ฟังนี้ จะเล่าแต่หัวข้อ ไม่ถ้วนถี่ บางทีจะผิดไปบ้างก็เป็นได้
๑.พวกจามเป็นมนุษย์อยู่ในจำพวกชาวเกาะในมหาสมุทรแปซิฟิคที่แยกย้ายกันไปตั้งชาติตั้งประเทศต่าง ๆ ตั้งแต่ประเทศญี่ปุ่นมาจนถึงฟิลิปปินส์ ชะวา มะลายู เพราะฉะนั้น มนุษย์จำพวกนี้บ้านเมืองจึงอยู่ชายทะเลทั้งนั้น เป็นพวกที่ชำนาญการใช้เรือทะเลไม่ว่าอยู่ที่ไหน ๆ นานมาจึงกลายเป็นคนต่างชาติกันไป
๒.พวกจามมาตั้งบ้านเมืองอยู่ชายทะเลตั้งแต่ต่อแดนจีนลงมาจนแหลมเขมร อาณาเขตต์เดิมแต่ไหนไม่รู้ แต่พวกชาวอินเดียที่เคยมาสอนศาสนาและวัฒนธรรมทางนี้ขนานนามประเทศอย่างประเทศหนึ่งที่มีในอินเดียว่า "จัมปา" คำว่า จาม นั้นย่อมาจากคำว่า "จามปา" ประเทศกัมพูชาก็เป็นนามที่ชาวอินเดียมาตั้งเหมือนกัน
๓.พวกจามรับอารยธรรมและศาสนาของชาวอินเดีย ประพฤติเหมือนเขมร ถือศาสนาพราหมณ์เป็นพื้น ยังมีทรากเทวสถานของโบราณอยู่มาก ครั้นพวกอาหรับออกมาสอนศาสนาอิสลามพวกจามเหมือนกับพวกมะลายูและชะวาด้วยบ้านเมืองอยู่ริมทะเล ได้ค้าขายสมาคมกับพวกอาหรับ จึงตามกันไปเข้ารีตถือศาสนาอิสลาม
๔.เรื่องราวพงศาวดารของพวกจามนั้นเคยเจริญถึงได้เป็นคู่รบกับพวกเขมร มีรูปภาพจารึกอยู่ที่ปราสาทบายนเมืองนครธม ทีหลังถูกขอมแผ่อำนาจรุกลงมาข้างเหนือ พวกจามจึงเสื่อมกำลัง บ้านเมืองแบ่งเป็นอาณาเขตต์ญวนบ้าง เขมรบ้าง ส่วนพวกจามเองโดยมากมาอาศัยอยู่ในเมืองเขมร ประวัติก็มารวมอยู่กับเขมร บางคราววิวาทกับเขมรหนีมาพึ่งไทยบ้าง บางทีอพยพมาอยู่เมืองไทยด้วยกันกับเขมรบ้าง จึงมีพวกจามเข้ามาอยู่ในเมืองไทยแต่ครั้งกรุงศรีอยุธยา
๕.ก็ธรรมเนียมไทยในครั้งกรุงศรีอยุธยานั้น ชาวต่างประเทศต่างชาติที่เข้ามาตั้งถิ่นฐานอยู่ในเมืองไทย รัฐบาลมักจัดเป็นกรมอาสา เช่น อาสาญี่ปุ่น อาสาจาม ฝรั่งแม่นปืน เป็นต้น คือว่า เวลามีศึกสงคราม ต้องช่วยรบพุ่งตอบแทนที่ได้ตั้งทำมาหากินอยู่เป็นสุข ก็พึงสันนิษฐานว่า พวกจามถนัดในการใช้เรือทะเลมาแต่เดิม จะได้มีหน้าที่เป็นพนักงานเดินเรือกำปั่นหลวงมาแต่ครั้งสมเด็จพระนารายณ์จนถึงสมัยรัตนโกสินทร์นี้ กำปั่นหลวงเดิมเป็นแต่เรือค้าขายมีมาแต่รัชกาลที่ ๑ ให้พวกอาสาจามเป็นพนักงานเดินเรือกำปั่น คือ เรือทะเลทั้งนั้น มาจนถึงสมัยต่อเรือไฟและเรือรบในรัชกาลที่ ๔ ที่ ๕ ก็ยังใช้พวกอาสาจามเป็นพนักงานเดินเรือ ทหารเรือไทยเพิ่งตั้งขึ้นในรัขกาลที่ ๕ การเดินเรือยังใช้ฝรั่งกับพวกอาสาจามเป็นนาย จนถึงสมัยกรมหลวงชุมพรเขตต์อุดมศักดิ์ จึงได้หัดนายทหารเรือไทยใช้เดือนเรือได้เองมาจนบัดนี้
๖.มีข้อประหลาดในโบราณคดีอยู่อย่างหนึ่งที่ชนชาติเหล่านี้ คือ พะม่า มอญ ไทย เขมร นิสัยเป็นชาวดอนไม่ชอบทะเลด้วยกันทุกชาติมาตั้งแต่ดึกดำบรรพ์ ใช้เรือก็ถนัดใช้แต่ในแม่น้ำเหมือนกันทุกชาติ จะเป็นเพราะถิ่นเดิมมาแต่เมืองดอนด้วยกันหรืออย่างไร ยังคิดไม่เห็น
๗.นึกเค้าเงื่อนเรื่องจามขึ้นได้อีก ในหนังสือพระราชพงศาวดารมีว่า เมื่อพระรามราชา ราชโอรสสเมด็จพระราเมศวร ครองกรุงศรีอยุธยา เกิดวิวาทกับเจ้าพระยาเสนาบดี ๆ ไปเชิญเจ้านครอินทร์ คือ พระนครินราชา ราชนัดดาของสมเด็จพระบรมราชาธิราช (พะงั่ว) เข้ามาตีได้พระนครศรีอยุธยา แล้วให้สมเด็จพระรามราชาไปครองเมือง "ปทาคูจาม" เมืองปทาคูจามนี้ไม่มีที่อื่นแต่ที่ริมแม่น้ำฝั่งตะวันตกข้างใต้พระนครศรีอยุธยาลงมาเหนือคลองตะเคียน ยังมีคลองเก่าปรากฏอยู่จนทุกวันนี้ เรียกว่า "คลองคูจาม" ที่ว่า ให้สมเด็จพระรามราชาไปครองนั้น ที่จริงอาจเป็นให้เอาไปคุมขัง หรือที่สุด ไปปลงพระชนน์ที่ตำบลคูจามนอกพระนคร ตำบลคูจามนั้นชื่อส่อว่า เป็นที่พวกจามที่มาค้าขาย มาใช้เป็นชื่อตำบลหนึ่งอยู่ชายทะเล หรือเป็นที่ต่อเรือของพวกจามที่นั่น เพราะมีชื่อตำบลหนึ่งอยู่ชายทะเล เรียกว่า "ปละท่า" เป็นที่เรือไปมาค้าขาย เห็นได้ว่า เป็นคำเดียวกับ ปทาคูจาม โดยความที่กล่าวนี้ จึงเห็นได้ว่า พวกจามได้เคยเข้ามาอยู่ในเมืองไทยใกล้ ๆ กับรัชกาลพระเจ้าอู่ทอง ยิ่งกว่านั้นอีก ยังมีเค้าซึ่งเป็นแต่ความสงสัยว่า พวกจามจะได้ไปมาค้าขายในอ่าวสยามแต่ดึกดำบรรพ์ และมาให้ชื่อเรียกตำบลต่าง ๆ ไว้ ที่ยังเรียกกันอยู่จนทุกวันนี้ก็หลายแห่ง ไม่มีใครแปลออก และไม่รู้ว่าภาษาอะไร ยกตัวอย่างดังเช่น เกาะสมุย เกาะพงัน เกาะสีชัง สัตตหีบ เหล่านี้เป็นต้น
๘.ยังมีเค้าสำคัญต่อไปอีกว่า พวกจามได้ร่วมสมพงษ์กับพวกขอมที่ครองเมืองละโว้ คือ เรียกว่า "นางจามเทวี" ปรากฏอยู่