บันทึกรับสั่งฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ประทานหม่อมราชวงศ์สุมนชาติ สวัสดิกุล/เรื่อง 14
ปัญหา การสร้างพระโต ไม่ว่าจะนั่ง จะนอน จะยืน หรือจะเดินก็ตาม สร้างพร้อมกันกับวิหารหรืออย่างไร เพราะพิจารณาดูวิหารที่ไว้พระโตต่าง ๆ นั้น ดูไม่เหมาะกับพระโต ไม่สมกับที่ไทยเป็นศิลปินเอกเลย
ตอบ ขึ้นชื่อว่า พระโต จะนั่ง จะนอน จะยืน หรือจะเดินก็ตาม โบราณสร้างกันกลางแจ้งแทนพระเจดีย์ คือ เบื่อการสร้างพระเจดีย์กัน ก็มาสร้างพระโต ไม่ต้องมีวิหาร ที่มามีวิหารนั้น คนมาศรัทธาทำกันภายหลังทั้งสิ้น ฉะนั้น เมื่อดูแล้วรู้สึกอึดอัด เช่น วัดพนัญเชิง เป็นต้น พระพนัญเชิงนี้สร้างมาก่อนกรุงศรีอยุธยา และคงสร้างแทนพระเจดีย์ ส่วนพระโตที่สร้างพร้อม ๆ กับวิหารมีอยู่องค์เดียว คือ พระโตวัดกัลยาฯ พระนั่งเกล้าฯ เป็นเจ้าของพระ พระยานิกรบดินทร์เป็นเจ้าของวิหาร สร้างพร้อมกัน
พระนอนจักรสีห์เป็นพระนอนที่เก่ามาก ลักษณะเป็นมหายานอยู่ คือ นอนวางพระกร พระนอนแบบนี้เป็นพระนอนแบบเก่า เห็นมีเหมือนกันที่ถ้ำเมืองยะลาอีกองค์หนึ่ง เป็นแบบมหายาน ส่วนแบบลังกาวงศ์นั้น เอามือท้าวพระเศียร พระนอนนี้เดิมว่า เป็นท่านิพพาน เป็นท่านอนตายอย่างที่พระแท่นดงรัง ท่าพระมีสี่ท่า คือ สี่อิริยาบถ นั่ง นอน ยืน เดิน แต่ก่อนนับถือที่ประสูติ ตรัสรู้ ปฐมเทศนา และนิพพาน พระนอนจักรสีห์ ใครจะสร้าง ค้นหาตัวไม่ได้ เป็นของเก่ามาก ที่เมืองสิงห์มีแม่น้ำใหญ่ มีวัง บ้านหน้าพระลาน วัดมหาธาตุ เป็นเมืองเจ้า เป็นเมืองใหญ่ แต่ทางน้ำผ่านลงมาหมด มีแม่น้ำสายหนึ่งที่ตื้นเขิน ห่างแม่น้ำเจ้าพระยาเข้าไป มีแม่น้ำอีก เรียกชื่อต่าง ๆ กัน ตอนพยุหคิรีเรียก แม่น้ำพระทรง ตอนนครสวรรค์เรียก แม่น้ำบางประมุข ต่อขึ้นไปเรียก บึงหูกวาง ที่พระพุทธเจ้าเสือถมเป็นแม่น้ำสายเดียวกันทั้งสิ้น
พระศักยมุนี หรือพระโตวัดสุทัศน์ ก็ได้มาจากกรุงสุโขทัย มาสร้างวิหารที่หน้าเสาชิงช้าทีหลังเหมือนกัน เอาลงแพมาขึ้นที่ท่าช้าง ท่าที่พระขึ้นเลยเรียกกันว่า ท่าพระ พระใหญ่กว่าประตูเมือง ต้องรื้อกำแพงแล้วก่อใหม่ เอาขึ้นแล้วว่า ชักเลื่อนมาตามถนน ในจดหมายเหตุกรมหลวงนรินทร์ฯ ว่า พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าเสด็จพระราชดำเนินตามกระบวนแห่พระ ไม่ได้ทรงฉลองพระบาท ว่า ทรงเหนื่อยมาก เพราะทรงพระชรา ถึงกับเซและพลาด