ตามหัวเมืองต่าง ๆ เป็นของมาแต่อินเดียก็มี มาแต่ลังกาก็มี มาแต่สุมาตราและชะวาก็มี มาแต่ประเทศจีนและยี่ปุ่นก็มี แม้ที่สุดจนมาแต่ยุโรปก็มี แต่ของโบราณที่สร้างตามแบบศิลปศาสตร์ขอมมีมากกว่าอย่างอื่น จะมาแต่เมืองขอมสักเพียงใด หรือจะทำให้ประเทศนี้เองสักเพียงใด จะกล่าวอธิบายต่อไปข้างหน้า ในจำพวกของโบราณที่ทำในประเทศนี้เองนั้น เมื่อพิจารณาดูแบบศิลปศาสตร์ ก็ต่างกันตามท้องที่และตามกาลสมัย ว่าโดยย่อ ทางหัวเมืองปักษ์ใต้ในแหลมมะลายูขึ้นมาจนต่อแดนเพ็ชร์บุรี ของโบราณชั้นเดิมแบบศิลปศาสตร์เจือไปทางอย่างสุมาตราและชะวาซึ่งสมมตเรียกว่าแบบศรีวิชัยตามนามราชธานีที่ตั้งอยู่ณเกาะสุมาตราและมีอาณาเขตต์ปกครองมาถึงแหลมมะลายูในสมัยเมื่อราว พ.ศ. ๑๒๐๐ ต่อขึ้นมาถึงตอนกลางตั้งแต่เพ็ชร์บุรีขึ้นไปจนถึงเมืองสวรรคโลก ของโบราณชั้นเก่าซึ่งสมมตเรียกว่าสมัยทวาราวดีตามนามอาณาเขตต์ครั้งเมืองนครปฐมเป็นราชธานีเมื่อราว พ.ศ. ๒๕๐๐ แบบศิลปศาสตร์เป็นอย่างอินเดีย ครั้นต่อมาเมื่อเกี่ยวข้องกับประเทศกัมพูชายิ่งขึ้น ก็รับแบบศิลปศาสตร์ของขอมมาใช้มากขึ้นโดยอันดับ จนถึงสมัยเมื่อเมืองลพบุรีเป็นราชธานีของประเทศสยาม แบบศิลปศาสตร์กลายเป็นอย่างเดียวกับของขอม เนื่องในข้อที่กล่าวนี้ เมื่อครั้งข้าพเจ้าไปกรุงกัมพูชาใน พ.ศ. ๒๔๖๗ ได้ไปดูพิพิธภัณฑสถานเมือง
