การปกครองแคว้นลาวและเขมรของฝรั่งเศส/ภาคสอง/บทที่ 3
เพราะเหตุที่เขมรเป็นราชอาณาจักรในอารักขาของฝรั่งเศสโดยสนธิสัญญา กษัตริย์เขมรจึงยังคงเป็นประมุขแห่งแคว้นโดยนิตินัย และฝรั่งเศสยกย่องให้เกียรติยศเหมือนดังกับเป็นกษัตริย์อิสสระเช่นนั้น แต่ อำนาจของกษัตริย์แห่งเขมรนั้นจำกัด โดยราชโองการใด ๆ ต้องมีเรสิดังต์สุเปริเออร์เป็นผู้ลงนามรับสนอง เรสิดังต์สุเปริเออร์ไม่ได้รับผิดชอบต่อสภาผู้แทนราษฎรดังเช่นในประเทศประชาธิปไตย แต่หากรับผิดชอบต่อผู้สำเร็จราชการอินโดจีน ดังนั้น อำนาจสิทธิ์ขาดในแคว้นเขมรจึงเป็นของฝรั่งเศส กษัตริย์แห่งเขมรองค์ปัจจุบันมีพระนามว่า พระเจ้าศรีสวัสดิ์มณีวงศ์
ยศราชสกุลเขมรกำหนดไว้ ๓ ชั้น คือ ชั้นที่ ๑ โอรสพระเจ้าแผ่นดิน เป็นพระองค์มะจะ (พระองค์เจ้า) ชั้นที่ ๒ โอรสของพระองค์มะจะ เป็นนักองค์มะจะ (หม่อมเจ้า) ชั้นที่ ๓ โอรสของนักองค์มะจะ เป็นนักองค์ (หม่อมราชวงศ์) บุตรของนักองค์ เป็นนัก (นาย)
ตำแหน่งยศที่กษัตริย์สถาปนามีพระมหาอุปโยราช พระมหาอุปราช พระแก้วฟ้า และสมเด็จ
ตำแหน่งข้ารัฐการพื้นเมืองซึ่งจะกล่าวถึงณะที่นี้ คือ ตำแหน่งเจ้าพนักงานปกครองท้องที่
เจ้าฝ่ายเขตต์
จังหวัดเรสิดังต์จังหวัดหนึ่งแบ่งเป็นเขตต์สำหรับการปกครองโดยข้ารัฐการพื้นเมืองซึ่งมีตำแหน่งเป็นเจ้าฝ่ายเขตต์ อาณาเขตต์ของเขตต์และของจังหวัดเท่ากัน เพราะฉะนั้น เจ้าฝ่ายเขตต์ก็เสมือนกับเป็นข้าหลวงประจำจังหวัด สำหรับงานพื้นเมือง เจ้าฝ่ายเขตต์เป็นผู้ปกครอง รับผิดชอบในกิจการพื้นเมือง มีปลัดเขตต์เป็นผู้ช่วย และมีเสมียนพนักงานตามสมควร
เจ้าฝ่ายสรก
เขตต์ ๆ หนึ่งแบ่งเป็นสรุกซึ่งเทียบได้กับอำเภอของไทย และมีเจ้าฝ่ายสรกเป็นหัวหน้าผู้ปกครองบังคับบัญชารับผิดชอบ มีปลัดสรกเป็นผู้ช่วย และมีเสมียนพนักงานตามควรแก่กำลังงาน
เจ้าฝ่ายขัณฑ์
สรก ๆ หนึ่งแบ่งเป็นขัณฑ์ซึ่งเทียบได้กับตำบลของไทย และมีเจ้าฝ่ายขัณฑ์เป็นหัวหน้าบังคับบัญชารับผิดชอบ ปลัดขัณฑ์เป็นผู้ช่วย และมีเสมียนพนักงานตามควร
แม่คุ้ม
ขัณฑ์ ๆ หนึ่งแบ่งออกเป็นคุ้ม เทียบได้กับหมู่บ้านของไทย มีหัวหน้าผู้ปกคนองบังคับบัญชารับผิดชอบ เรียกว่า แม่คุ้ม ผู้ช่วยของแม่คุ้มเรียกว่า จุมตุ๊ป คุ้ม ๆ หนึ่งมีชุมนุม เรียกว่า กรมชุมนุม ชุมนุม หรือที่ฝรั่งเศสเรียกว่า สภา นี้ เป็นสภาที่ปรึกษาข้อรัฐการเกี่ยวแก่ท้องถิ่น ซึ่งราษฎรในหมู่บ้านเหล่านั้นมาประชุมกันปรึกษา แม่คุ้มเป็นประธาน