พระราชพงษาวดาร ฉบับพระราชหัดถเลขา/ภาค 1

by หอพระสมุดวชิรญาณ

ตราของกรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช

พระราชพงษาวดาร
ฉบับพระราชหัดถเลขา
ภาค ๑

ตราของกรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช

พระราชพงษาวดาร ฉบับพระราชหัดถเลขา

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์

กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช

พิมพ์ขึ้นเปนส่วนพระกุศลทานมัยในงานพระศพ

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ (ชั้น ๓) กรมหลวงวรเสฐสุดา

พระอรรคชายาเธอ พระองค์เจ้าอุบลรัตนนารีนาค

กรมขุนอรรควรราชกัญญา

สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้าจันทราสรัทวาร

กรมขุนพิจิตรเจษฎจันทร์

สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้าเยาวมาลย์นฤมล

กรมขุนสวรรคโลกย์ลักษณวดี

สารบานเรื่อง
คำอุทิศ		น่า	๑
คำนำ		″	๑
แผ่นดินสมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๑ จุลศักราช ๗๑๒–๗๓๑
สร้างกรุงศรีอยุธยา		น่า	๑
สร้างพระที่นั่งไพฑูริย์มหาปราสาท		″	๑
สร้างพระที่นั่งไพชยนต์มหาปราสาท		″	๑
สร้างพระที่นั่งไอสวรรย์มหาปราสาท		″	๑
ให้พระบรมราชาพี่พระมเหษีครองเมืองสุพรรณบุรี		″	๑
ให้พระราเมศวรราชโอรสครองเมืองลพบุรี		″	๑
ชื่อเมืองประเทศราชขึ้นกรุงศรีอยุทธยา		″	๑
ให้พระราเมศวรไปตีกรุงกัมพูชา		″	๑
ให้สมเด็จพระบรมราชาธิราชไปตีกรุงกัมพูชา		″	๒
ถวายตำหนักเวียงเหล็กเปนวัดพุทไธสวรรย์		″	๒
สร้างวัดป่าแก้ว		″	๒
สมเด็จพระรามาธิบดีสวรรคต		″	๒
แผ่นดินสมเด็จพระราเมศวร ครั้งที่ ๑ จุลศักราช ๗๓๑–๗๓๒
สมเด็จพระบรมราชาธิราชชิงราชสมบัติ		น่า	๓
แผ่นดินสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๑ จุลศักราช ๗๓๒–๗๔๔
เสด็จไปเอาเมืองฝ่ายเหนือ		น่า	๓
ได้เมืองเหนือทั้งปวง		″	๓
เสด็จไปเอาเมืองนครพังคา เมืองแซงเซรา		″	๓
เสด็จไปเอาเมืองชากังราว ครั้งที่ ๑		″	๓
สร้างพระศรีรัตนมหาธาตุ		″	๓
เสด็จไปเอาเมืองพิศณุโลก		″	๓
เสด็จไปเอาเมืองชากังราว ครั้งที่ ๒		″	๔
เสด็จไปเอาเมืองชากังราว ครั้งที่ ๓		″	๔
เสด็จไปเอาเมืองเชียงใหม่		″	๔
ได้เมืองนครลำปาง		″	๔
สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๑ สวรรคต		″	๔
แผ่นดินสมเด็จพระเจ้าทองจันทร์ ๑๕ วัน
พระราเมศวรจับพระเจ้าทองจันทร์ปลงพระชนม์		น่า	๔
แผ่นดินสมเด็จพระราเมศวร ครั้งที่ ๒ จุลศักราช ๗๔๔–๗๔๙
เสด็จไปตีเมืองเชียงใหม่		น่า	๔
ได้เมืองเชียงใหม่		″	๕
เสด็จกลับ ทำพิธีประเวศพระนคร ครั้งที่ ๑		″	๖
ส่งเชลยเชียงใหม่ไปไว้หัวเมืองชายทเล		น่า	๖
สร้างวัดมหาธาตุ		″	๖
เฉลิมพระราชมณเฑียร		″	๖
พระยากัมพูชามาตีเมืองชลบุรี		″	๖
เสด็จไปตีกรุงกัมพูชา		″	๖
ได้กรุงกัมพูชา		″	๖
เสด็จกลับ ทำพิธีประเวศพระนคร		″	๗
ญวนมารบ รักษากรุงกัมพูชายาก จึงให้กวาดครัวขอมมาสู่พระนคร		″	๗
สร้างวัดภูเขาทอง		″	๗
สมเด็จพระราเมศวรสวรรคต		″	๗
แผ่นดินสมเด็จพระเจ้ารามราชาธิราช จุลศักราช ๗๔๙–๗๖๓
เจ้าพระยามหาเสนาเปนขบถ		น่า	๗
พระนครอินทรเข้ามาจากสุพรรณ ชิงราชสมบัติ		″	๗
แผ่นดินสมเด็จพระอินทราชาธิราชที่ ๑ จุลศักราช ๗๖๓–๗๘๐
ให้สมเด็จพระเจ้ารามไปอยู่เมืองปทาคูจาม		น่า	๗
เมืองเหนือเปนจลาจล		″	๘
เสด็จขึ้นไปปราบเมืองเหนือถึงเมืองพระบาง		″	๘
ตั้งลูกหลวงครองเมืองสุพรรณ เมืองแพรกศรีราชา แลเมืองไชยนาท		น่า	๘
สมเด็จพระอินทราชาธิราชสวรรคต		″	๘
เจ้าอ้ายพระยา เจ้ายี่พระยา ชิงราชสมบัติกัน		″	๘
เจ้าสามพระยาได้ราชสมบัติ		″	๘
แผ่นดินสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๒ จุลศักราช ๗๘๐–๗๙๖
สร้างวัดราชบุรณะ		น่า	๘
ก่อพระเจดีย์ตรงที่เจ้าอ้าย เจ้ายี่ ชนช้าง		″	๙
เสด็จไปกรุงกัมพูชา (พระนครหลวง)		″	๙
ได้กรุงกัมพูชา		″	๙
ขนรูปสัตวของโบราณมาจากกรุงกัมพูชา		″	๙
สร้างวัดมเหยงค์		″	๙
ตั้งพระราเมศวรราชโอรสไปครองเมืองพิศณุโลก		″	๙
ไฟไหม้พระราชมณเฑียร		″	๙
ไฟไหม้พระที่นั่งตรีมุข		″	๙
เสด็จไปตีเมืองเชียงใหม่ ครั้งที่ ๑		″	๙
เสด็จไปตีเมืองเชียงใหม่ ครั้งที่ ๒		″	๙
ได้เมืองเชียงใหม่		″	๙
สมเด็จพระบรมราชาธิราชสวรรคต		″	๙
แผ่นดินสมเด็จพระบรมไตรโลกนารถ จุลศักราช ๗๙๖–๘๑๑[1]
ย้ายพระราชวังมาตั้งริมน้ำ		น่า	๑๐
สร้างพระที่นั่งเบญจรัตนปราสาท		″	๑๐
สร้างพระที่นั่งสรรเพชญ์ปราสาท		″	๑๐
ตั้งตำแหน่งอรรคมหาเสนาแลจตุสดมภ์		″	๑๐
ตั้งตำแหน่งศักดินา		″	๑๐
สร้างวัดพระราม		″	๑๐
คนออกทรพิศม์ตายมาก		″	๑๐
แต่งทัพไปตีเมืองมะละกา		″	๑๐
แต่งทัพไปตีเมืองศรีสพเถิน เสด็จหนุนทัพไปถึงบ้านโคน		″	๑๐
เข้าแพง		″	๑๐
หล่อรูปพระโพธิสัตว ๕๕๐ ชาติ		″	๑๐
สร้างวัดจุฬามณี (ที่เมืองพิศณุโลก)		″	๑๐
พระยาชะเลียงขบถ เอาครัวไปขึ้นเชียงใหม่		″	๑๐
พระยาชะเลียงนำทัพเชียงใหม่มาตีเมืองเหนือ		″	๑๑
สมเด็จพระบรมไตรโลกนารถกับพระอินทราชารบทัพเชียงใหม่ที่เมืองกำแพงเพ็ชร		″	๑๑
พระอินทราชาชนช้างด้วยหมื่นนคร		″	๑๑
สร้างวิหารวัดจุฬามณี		น่า	๑๑
สมเด็จพระบรมไตรโลกนารถทรงผนวชที่วัดจุฬามณี		″	๑๑
สมเด็จพระบรมไตรโลกนารถสวรรคต		″	๑๑
แผ่นดินสมเด็จพระอินทราชาที่ ๒ จุลศักราช ๘๑๑–๘๓๕[2]
มหาราชเชียงใหม่ชิงราชสมบัติกับท้าวลูก (ท้าวลก คือ ติโลกราช)		น่า	๑๑
ได้ช้างเผือกพัง		″	๑๑
สมภพ (พระบรมราชา) พระราชโอรส		″	๑๑
เสด็จไปเมืองชะเลียง		″	๑๑
ตั้งเมืองนครไทย		″	๑๒
พระราชทานอภิเศกพระยาเมืองขวาเปนพระยาล้านช้าง		″	๑๒
ฉลองพระศรีรัตนมหาธาตุ		″	๑๒
พระบรมราชาราชโอรสทรงผนวช (สามเณร)		″	๑๒
ตั้งพระบรมราชาเปนพระมหาอุปราช		″	๑๒
มหาราชเชียงใหม่ท้าวลูกพิราไลย		″	๑๒
พระบรมราชาเสด็จไปตีเมืองทวาย		″	๑๒
แรกก่อกำแพงเมืองพิไชย		″	๑๒
สมเด็จพระอินทราชาสวรรคต		″	๑๒
แผ่นดินสมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๒ จุลศักราช ๘๓๕–๘๗๑[3]
ประดิษฐานพระอัฐิสมเด็จพระบรมไตรโลกนารถแลสมเด็จพระอินทราชาในมหาสถูป (วัดพระศรีสรรเพชญ์)		น่า	๑๓
ทำพระราชพิธีเบญจาเพศ เล่นการดึกดำบรรพ์		″	๑๓
ทำพระราชพิธีปฐมกรรม		″	๑๓
หล่อพระพุทธรูปศรีสรรเพชญ์		″	๑๓
สร้างพระวิหารวัดศรีสรรเพชญ์		″	๑๓
ทำตำราพิไชยสงคราม		″	๑๓
แรกทำสารบาญชี		″	๑๓
ชำระคลองสำโรงไปศีศะจรเข้		″	๑๓
ชำระคลองทับนางไปปากน้ำเจ้าพระยา		″	๑๓
ขุดได้เทวรูปโบราณ สร้างศาลไว้ที่เมืองพระประแดง		″	๑๓
เกิดเหตุเรื่องบัตรสนเท่ห์ ให้ฆ่าขุนนางมาก		″	๑๔
น้ำน้อย เข้าตายฝอย		″	๑๔
ตั้งพระอาทิตยวงษ์ราชโอรสเปนพระมหาอุปราชครองเมืองพิศณุโลก		″	๑๔
สมเด็จพระรามาธิบดีสวรรคต		″	๑๔
แผ่นดินสมเด็จพระบรมราชามหาพุทธางกูร จุลศักราช ๘๗๑–๘๗๕
สมเด็จพระบรมราชามหาพุทธางกูรสวรรคต		น่า	๑๔
แผ่นดินสมเด็จพระรัฏฐาธิราช ๕ เดือน
พระไชยราชาปลงพระชนม์สมเด็จพระรัฏฐาธิราช		น่า	๑๕
แผ่นดินสมเด็จพระไชยราชาธิราช จุลศักราช ๘๗๖–๘๘๙
แรกให้พูนดินวัดชีเชียง		น่า	๑๕
เสด็จไปเชียงกราน		″	๑๕
เสด็จไปตีเมืองเชียงใหม่ ครั้งที่ ๑		″	๑๕
ไฟไหม้ใหญ่ในพระนคร		″	๑๕
เสด็จไปตีเมืองเชียงใหม่ ครั้งที่ ๒		″	๑๖
สมเด็จพระไชยราชาธิราชสวรรคต		″	๑๖
แผ่นดินสมเด็จพระยอดฟ้า จุลศักราช ๘๘๙–๘๙๐
พระเทียรราชาออกทรงผนวช		น่า	๑๗
มีช้างบำรูงา		″	๑๗
ท้าวศรีสุดาจันทร์เปนชู้กับพันบุตรศรีเทพ		″	๑๗
ตั้งพันบุตรศรีเทพเปนขุนวรวงษาว่าราชการแผ่นดิน		″	๑๘
แผ่นดินขุนวรวงษาธิราช ๔ เดือน
ราชาภิเศกขุนวรวงษาธิราช		น่า	๑๙
ขุนวรวงษาธิราชปลงพระชนม์สมเด็จพระแก้วฟ้า		″	๑๙
ขุนพิเรนทรเทพกับข้าราชการคิดถวายราชสมบัติแก่พระเทียรราชา		″	๑๙
พระเทียรราชาเสี่ยงเทียน		″	๒๐
ขุนพิเรนทรเทพกับข้าราชการกำจัดขุนวรวงษาธิราชกับท้าวศรีสุดาจันทร์		″	๒๓
ถวายราชสมบัติแก่พระเทียรราชา		″	๒๔
แผ่นดินสมเด็จพระมหาจักรพรรดิราชาธิราช ครั้งที่ ๑ จุลศักราช ๘๙๑–๙๑๔
ราชาภิเศกสมเด็จพระมหาจักรพรรดิ		น่า	๒๔
ตั้งขุนพิเรนทรเทพเปนพระมหาธรรมราชา		″	๒๔
พระราชทานพระวิสุทธิกระษัตรีราชธิดาเปนมเหษีพระมหาธรรมราชา		″	๒๕
ปูนบำเหน็จข้าราชการที่กำจัดขุนวรวงษาธิราช		″	๒๕
ศึกหงษาวดี ครั้งที่ ๑ พระเจ้าหงษาวดีตเบงชเวตี หรือสุวรรณเอกฉัตร ยกมาถึงกรุงฯ แล้วกลับ		″	๒๖
พระยาลแวกยกมาตีเมืองปาจิณบุรี		″	๒๗
ถวายวังเดิมสร้างเปนวัดวังไชย		″	๒๗
ทำพระราชพิธีปฐมกรรมที่ตำบลท่าแดง		″	๒๗
เสด็จไปตีเมืองลแวก		″	๒๘
พระยาลแวกยอมแพ้ ถวายนักพระสุโท นักพระสุทัน ราชบุตร		น่า	๒๘
แปลงเรือแซเปนเรือไชยแลเรือศีศะสัตว		″	๒๙
ทำพระราชพิธีมัธยมที่ไชยนาทบุรี		″	๒๙
ได้ช้างเผือกพลายเมืองกาญจนบุรีชื่อ พระคเชนทโรดม		″	๒๙
แต่งกองทัพให้นักพระสุทันไปรบญวนที่เมืองลแวก		″	๓๐
ไฟไหม้ในพระราชวัง		″	๓๐
ทำพระราชพิธีอาจาริยาภิเศก		″	๓๐
ทำพระราชพิธีอินทราภิเศก		″	๓๐
พระราชทานสัตตสดกมหาทาน		″	๓๐
ทัพหงษาวดี ครั้งที่ ๒ พระเจ้าหงษาวดีสุวรรณเอกฉัตรยกมาตีกรุง		″	๓๑
ขุดคลองมหานาค		″	๓๒
สมเด็จพระมหาจักรพรรดิชนช้างกับพระเจ้าแปร		″	๓๕
สมเด็จพระสุริโยไทยชนช้างสิ้นพระชนม์		″	๓๕
พระมหาธรรมราชายกทัพเมืองเหนือลงมาตั้งที่เมืองไชยนาท		″	๓๘
พระเจ้าหงษาวดีขัดเสบียง ยกกองทัพกลับทางเหนือ		″	๔๐
พระราเมศวร พระมหินทราธิราช พระสุนทรสงคราม ยกกองทัพตามพระเจ้าหงษาวดี		″	๔๑
ทัพพระเจ้าแปรตีทัพน่าพระมหาธรรมราชาแตกที่เมืองอินทบุรี		″	๔๓
พระมหาธรรมราชายกหนีทัพหงษาวดี		″	๔๓
มอญจับพระราเมศวรกับพระมหินทราธิราชได้		″	๔๔
สมเด็จพระมหาจักรพรรดิให้ข้าหลวงขึ้นไปขอพระราเมศวรพระมหินทราธิราช		น่า	๔๕
พระเจ้าหงษาวดีขอช้างพลายศรีมงคล พลายมงคลทวีป		″	๔๖
พระเจ้าหงษาวดีคืนช้างพลายศรีมงคล พลายมงคลทวีป		″	๔๗
พระมหาธรรมราชาลงมาเฝ้า		″	๔๗
ทำการพระศพสมเด็จพระสุริโยไทย		″	๔๗
สร้างวัดสบสวรรค์		″	๔๗
ตั้งบ้านท่าจีนเปนเมืองสาครบุรี		″	๔๗
ตั้งบ้านตลาดขวัญเปนเมืองนนทบุรี		″	๔๗
ตั้งเมืองนครไชยศรี		″	๔๗
รื้อกำแพงเมืองลพบุรี เมืองนครนายก เมืองสุพรรณบุรี		″	๔๘
พิจารณาเลขสังกัดสมพรรค์		″	๔๘
พระศรีศิลป์เปนขบถ		″	๔๘
ได้ช้างเผือกพลายที่ตำบลไทรย้อยชื่อ พระรัตนากาศ		″	๔๙
ได้ช้างเผือกพลายเมืองเพ็ชรบุรีชื่อ พระแก้วทรงบาศ		″	๕๐
ได้ช้างเผือกแม่ลูกที่ตำบลป่ามหาโพธิ์		″	๕๐
ได้ช้างเผือกพลายที่ป่าทเลชุบศรชื่อ พระบรมไกรสร		″	๕๐
ได้ช้างเผือกพลายที่ตำบลป่าน้ำทรงชื่อ พระสุริยกุญชร		″	๕๐
ถวายพระนามพระเจ้าช้างเผือกเพิ่มในท้ายพระนามเดิม		″	๕๐
พระเจ้าหงษาวดีกยอดินนรทา หรือกฤษดานุรุทธ ให้มาขอช้างเผือก ไม่ได้		″	๕๐
กองทัพหงษาวดียกมารบ ครั้งที่ ๓ พระเจ้าหงษาวดียกทัพหลวงมา		น่า	๕๓
พระเจ้าหงษาวดียกไปติดเมืองพิศณุโลก		″	๕๕
พระมหาธรรมราชายอมแพ้แก่พระเจ้าหงษาวดี		″	๕๖
สมเด็จพระมหาจักรพรรดิยอมทำไมตรี		″	๖๑
พระเจ้าหงษาวดีขอช้างเผือก ๔ ช้างกับพระราเมศวร พระยาจักรี พระสุนทรสงคราม ได้แล้วยกทัพกลับไป		″	๖๒
พระยาตานีเข้ามาช่วยราชการทัพ กลับเปนขบถ		″	๖๓
(พระไชยเชษฐา) พระเจ้ากรุงศรีสัตนาคนหุตทูลขอพระเทพกษัตรีย์เปนพระมเหษี		″	๖๓
พระมหาจักรพรรดิส่งพระแก้วฟ้าไปแทนพระเทพกษัตรีย์		″	๖๔
พระเจ้ากรุงศรีสัตนาคนหุตคืนพระแก้วฟ้า		″	๖๕
ส่งพระเทพกษัตรีย์ไปล้านช้าง		″	๖๕
พระเจ้าหงษาวดีคิดกับพระมหาธรรมราชาแย่งพระเทพกษัตรีย์ไปหงษาวดี		″	๖๖
แผ่นดินสมเด็จพระมหินทราธิราช ครั้งที่ ๑ จุลศักราช ๙๑๔–๙๑๖
สมเด็จพระมหาจักรพรรดิละราชสมบัติ เสด็จออกไปอยู่วังหลัง		น่า	๖๖
สมเด็จพระมหาจักรพรรดิเสด็จขึ้นไปปฏิสังขรณ์พระมหาธาตุเมืองลพบุรี		″	๖๗
สมเด็จพระมหินทราธิราชเกิดวิวาทกับพระมหาธรรมราชา		น่า	๖๗
สมเด็จพระมหินทราธิราชให้พระเจ้ากรุงศรีสัตนาคนหุตยกมาตีเมืองพิศณุโลก แลส่งพระยาสีหราชเดโชกับพระท้ายน้ำขึ้นไปเปนไส้ศึก		″	๖๗
กองทัพกรุงศรีสัตนาคนหุตยกมาตีเมืองพิศณุโลก		″	๖๘
สมเด็จพระมหินทราธิราชยกทัพเรือขึ้นไปเมืองพิศณุโลก		″	๖๘
พระมหาธรรมราชาเผาทัพเรือสมเด็จพระมหินทราธิราช		″	๖๙
พระเจ้าหงษาวดีให้มาช่วยเมืองพิศณุโลก		″	๗๐
กองทัพกรุงศรีสัตนาคนหุตถอยจากเมืองพิศณุโลก		″	๗๐
สมเด็จพระมหาจักรพรรดิทรงผนวช		″	๗๑
แผ่นดินสมเด็จพระมหาจักรพรรดิ ครั้งที่ ๒ จุลศักราช ๙๑๖–๙๑๗
สมเด็จพระมหินทราธิราชถวายราชสมบัติคืนแก่สมเด็จพระมหาจักรพรรดิ		น่า	๗๒
พระมหาธรรมราชาไปกรุงหงษาวดี		″	๗๓
สมเด็จพระมหาจักรพรรดิขึ้นไปรับพระวิสุทธิกษัตรีย์กับพระเอกาทศรฐมาจากเมืองพิศณุโลก		″	๗๓
สมเด็จพระมหินทราธิราชให้ไปตีเมืองกำแพงเพ็ชร		″	๗๔
ศึกหงษาวดี ครั้งที่ ๔ พระเจ้าหงษาวดียกทัพหลวงมา		″	๗๕
สมเด็จพระมหาจักรพรรดิสวรรคต		″	๘๐
แผ่นดินสมเด็จพระมหินทราธิราช ครั้งที่ ๒ จุลศักราช ๙๑๗–๙๑๘
พระยารามบัญชาการรักษาพระนคร		น่า	๘๑
พระมหาธรรมราชาลวงขอพระยารามไปถวายพระเจ้าหงษาวดี		″	๘๕
พระศรีเสาวราชลูกเธอบัญชาการรักษาพระนคร		″	๘๙
สมเด็จพระมหินทราธิราชสงไสยพระศรีเสาวราช ให้ปลงพระชนม์เสีย		″	๘๙
กองทัพกรุงศรีสัตนาคนหุตยกมาช่วยสมเด็จพระมหินทราธิราช		″	๙๐
ทัพหงษาวดีตีทัพกรุงศรีสัตนาคนหุตแตก		″	๙๒
พระมหาธรรมราชาแต่งพระยาจักรีเข้าไปเปนไส้ศึกในพระนคร		″	๙๒
พระยาจักรีได้บัญชาการรักษาพระนคร แกล้งให้แพ้พระเจ้าหงษาวดี		″	๙๓
เสียพระนครแก่พระเจ้าหงษาวดี		″	๙๔
แผ่นดินสมเด็จพระสรรเพชญ์ที่ ๑ (พระมหาธรรมราชา) จุลศักราช ๙๑๘–๙๔๐
พระเจ้าหงษาวดีอภิเศกพระมหาธรรมราชาธิราช		น่า	๙๕
พระมหินทราธิราชสวรรคต		″	๙๖
ตั้งข้าราชการผู้ใหญ่		″	๙๗
ศึกลแวก ครั้งที่ ๑ พระยาลแวกยกมาตีพระนคร		″	๙๗
พระเพ็ชรรัตนเจ้าเมืองเพ็ชรบูรณ์เปนขบถ		″	๙๘
ศึกลแวก ครั้งที่ ๒ พระยาลแวกให้มาตีหัวเมืองตวันออก		″	๙๙
พระนเรศวรเสด็จไปครองเมืองพิศณุโลก		น่า	๑๐๐
เสด็จไปช่วยพระเจ้าหงษาวดีตีเมืองล้านช้าง		″	๑๐๐
ศึกลแวก ครั้งที่ ๓ พระยาลแวกยกมาตีพระนคร		″	๑๐๐
พระยาลแวกเอาเทวรูปที่เมืองพระประแดงไป		″	๑๐๑
ศึกลแวก ครั้งที่ ๔ พระยาลแวกให้มาตีเมืองเพ็ชรบุรี		″	๑๐๒
พระยาจีนจันตุเมืองลแวกเข้ามาสวามิภักดิ์แล้วหนี		″	๑๐๒
ให้ขุดขื่อน่าพระนครแต่ป้อมมหาไชยไปบางกะจะ		″	๑๐๓
ญาณพิเชียรเปนขบถ		″	๑๐๓
ศึกลแวก ครั้งที่ ๕ พระยาลแวกยกมาตีเมืองเพ็ชรบุรี		″	๑๐๔
ศึกลแวก ครั้งที่ ๖ พระยาลแวกให้มาตีหัวเมืองตวันออก		″	๑๐๕
พระเจ้าหงษาวดี (กฤษดานุรุทธ) สิ้นพระชนม์		″	๑๐๖
มังเอิงราชโอรสเปนพระเจ้าหงษาวดี (มีพระนามว่า นันบุเรง คือ นันทราชา หรือไชยสิงห์)		″	๑๐๖
พระนเรศวรไปช่วยพระเจ้าหงษาวดีตีเมืองรุม เมืองคัง		″	๑๐๖
พระเจ้าหงษาวดีลวงพระนเรศวรจะเอาไปทำร้าย		″	๑๐๙
ไทยใหญ่ที่อยู่เมืองกำแพงเพ็ชรหนีพม่ามอญเข้ามาอยู่เมืองพิศณุโลก		″	๑๑๐
พระเจ้าหงษาวดีอุบายให้พระยาเกียรติ์ พระยาพระราม มารับพระนเรศวร		″	๑๑๑
พระมหาเถรคันฉ่องทูลพระนเรศวรให้ทราบอุบายพระเจ้าหงษาวดี		″	๑๑๑
พระนเรศวรประกาศการสงครามกับกรุงหงษาวดี		″	๑๑๒
พระนเรศวรยิงสุรกรรมาแม่ทัพหงษาวดีตายที่แม่น้ำสโตง		″	๑๑๓
ตั้งพระมหาเถรคันฉ่องเปนสมเด็จพระสังฆราช		น่า	๑๑๔
แรกแบ่งคณะสงฆ์เปนคณะเหนือ คณะใต้		″	๑๑๔
ให้พระยาเกียรติ์ พระยาพระราม กับครัวที่ตามเสด็จพระนเรศวรมาจากเมืองมอญ ตั้งอยู่บ้านขมิ้นขุนแสน		″	๑๑๔
พระนเรศวรให้จับพม่ามอญที่เข้ามาตั้งอยู่เมืองเหนือ		″	๑๑๕
พระนเรศวรยกไปตีทัพพม่ามอญที่ตั้งอยู่ณเมืองกำแพงเพ็ชร		″	๑๑๕
พระยาพิไชย พระยาสวรรคโลก เปนขบถ		″	๑๑๖
พระนเรศวรยกไปตีเมืองสวรรคโลก		″	๑๑๗
เชิญรูปพระร่วง พระฦๅ เมืองสวรรคโลก มาไว้เมืองพิศณุโลก		″	๑๑๙
พระยาลแวกขอเปนไมตรี		″	๑๑๙
ส่งครัวไทยใหญ่ลงมาพระนคร ให้ตั้งอยู่ตำบลวัดป้อม		″	๑๒๐
เลิกหัวเมืองเหนือ เทครัวอพยพมารวมอยู่พระนคร		″	๑๒๑
พระนเรศวรเสด็จลงมาอยู่พระนคร เตรียมรบศึกหงษาวดี		″	๑๒๑
ทำไมตรีกับพระยาลแวก		″	๑๒๑
ศึกหงษาวดี ครั้งที่ ๑ พระเจ้าหงษาวดีให้พระเจ้าเชียงใหม่กับพระยาพสิมยกมาตีพระนคร		″	๑๒๒
ทัพไทยตีพระยาพสิมแตกที่เมืองสุพรรณ		″	๑๒๓
พระราชมานูตีทัพน่าเชียงใหม่แตก ทัพเชียงใหม่เลิกกลับไป		″	๑๒๔
แต่งข้าหลวงไปปันแดนกับพระยาลแวก		″	๑๒๕
ศึกหงษาวดี ครั้งที่ ๒ พระเจ้าหงษาวดีให้พระเจ้าเชียงใหม่ยกลงมาตีพระนคร		″	๑๒๖
พระยาลแวกให้พระศรีสุพรรณมาธิราชคุมพลเข้ามาช่วย		″	๑๒๗
พระเจ้าหงษาวดีให้พระมหาอุปราชายกหนุนมาตั้งอยู่เมืองกำแพงเพ็ชร		น่า	๑๒๘
พระนเรศวร พระเอกาทศรฐ ตีทัพน่าเชียงใหม่ที่ปากโมกน้อย		″	๑๒๙
พระนเรศวร พระเอกาทศรฐ ตีทัพพระเจ้าเชียงใหม่แตกที่บ้านแห		″	๑๓๑
สมเด็จพระมหาธรรมราชายกทัพหลวงหนุนขึ้นไป		″	๑๓๓
พระนเรศวรยกตามไปตีได้ค่ายหลวงของพระเจ้าเชียงใหม่ที่ตำบลชะไว		″	๑๓๔
พระนเรศวรเกิดอริกับพระศรีสุพรรณมาธิราช		″	๑๓๕
ศึกหงษาวดี ครั้งที่ ๓ พระเจ้าหงษาวดียกมาตีพระนคร		″	๑๓๗
พระนเรศวร พระเอกาทศรฐ รบกองทัพพระมหาอุปราชาที่ตำบลชายเคือง		″	๑๓๙
พระนเรศวร พระเอกาทศรฐ จะปลอมเข้าค่ายพระเจ้าหงษาวดี		″	๑๔๐
พระนเรศวร พระเอกาทศรฐ ตีทัพพระเจ้าหงษาวดีที่ปากโมกใหญ่		″	๑๔๑
พระเจ้าหงษาวดีเลิกทัพกลับไป		″	๑๔๒
ศึกลแวก ครั้งที่ ๗ พระยาลแวกให้มาตีหัวเมืองตวันออก		″	๑๔๒
กองทัพกรุงไปตีทัพลแวกแตก		″	๑๔๒
ศึกหงษาวดี ครั้งที่ ๔ พระเจ้าหงษาวดียกมาตีพระนคร		″	๑๔๓
พระนเรศวรปีนค่ายพระเจ้าหงษาวดี		″	๑๔๔
พระเจ้าหงษาวดีเลิกทัพกลับไป		″	๑๔๕
สมเด็จพระมหาธรรมราชาสวรรคต		″	๑๔๕
แผ่นดินสมเด็จพระสรรเพชญ์ที่ ๒ (พระนเรศวรมหาราช) จุลศักราช ๙๔๐–๙๕๕
เตรียมทัพหลวงจะไปตีกรุงกัมพูชา (เมืองลแวก)		น่า	๑๔๖
ศึกหงษาวดี ครั้งที่ ๑ พระเจ้าหงษาวดีให้พระมหาอุปราชายกมาตีพระนคร		″	๑๔๗
สมเด็จพระนเรศวรกับสมเด็จพระเอกาทศรฐยกทัพหลวงไปตั้งรบทัพมอญที่ปากโมก		″	๑๕๐
กองทัพหลวงรบทัพหงษาวดี		″	๑๕๖
สมเด็จพระนเรศวรทำยุทธหัตถีชนะพระมหาอุปราชา		″	๑๕๘
ทัพหงษาวดีแตก		″	๑๕๙
สมเด็จพระนเรศวรให้ก่อพระเจดีย์สรวมศพพระมหาอุปราชาที่ตะพังตรุ		″	๑๕๙
มีรับสั่งให้ปฤกษาโทษนายทัพนายกองที่ตามเสด็จไม่ทันยุทธหัตถี		″	๑๖๐
สมเด็จพระพนรัตนถวายพระพรขอโทษนายทัพนายกอง		″	๑๖๐
มีรับสั่งให้ข้าราชการที่พ้นโทษคุมกองทัพไปตีเมืองทวาย เมืองตะนาวศรี แก้ตัว		″	๑๖๒
กลับตั้งหัวเมืองเหนืออย่างเดิม		″	๑๖๓
พระเจ้าหงษาวดีให้นายทัพนายกองที่แตกทัพไปรักษาเมืองทวาย เมืองตะนาวศรี		″	๑๖๔
พระเจ้าเชียงใหม่ยอมมาสวามิภักดิ์		″	๑๖๔
ทัพล้านช้างมาตีเมืองเชียงแสน พระเจ้าเชียงใหม่ขอกองทัพกรุงขึ้นไปช่วย		น่า	๑๖๖
กองทัพกรุงขึ้นไปห้ามทัพล้านช้างเลิกกลับไป		″	๑๖๗
ให้พระยารามเดโชเปนข้าหลวงประจำอยู่เมืองเชียงแสน		″	๑๖๗
กองทัพไทยตีได้เมืองทวาย เมืองตะนาวศรี		″	๑๖๗
กองทัพไทยที่เมืองทวาย เมืองตะนาวศรี แต่งทัพเรือออกตีทัพมอญที่มาช่วยแตก		″	๑๖๘
กองทัพไทยตีทัพมอญที่ยกมาทางบกแตกที่ใกล้เมืองกลิอ่อง		″	๑๗๐
จัดการเมืองทวายแล้ว กองทัพกรุงยกกลับ		″	๑๗๐
กองทัพไทยก่อพระเจดีย์ ๓ องค์ที่ต่อแดน		″	๑๗๐
เสด็จยกทัพหลวงไปตีกรุงกัมพูชา ครั้งที่ ๑		″	๑๗๑
กองทัพหลวงขัดเสบียง ต้องยกกลับ		″	๑๗๒
ศึกหงษาวดี ครั้งที่ ๒ พระเจ้าหงษาวดีให้พระเจ้าแปรยกมา		″	๑๗๓
เสด็จยกทัพหลวงไปตีพระเจ้าแปรแตกที่ตำบลสังขล่า		″	๑๗๔
พระเจ้าหงษาวดีให้ถอดพระเจ้าแปร		″	๑๗๕
เสด็จยกทัพหลวงไปตีกรุงกัมพูชา ครั้งที่ ๒		″	๑๗๕
ได้กรุงกัมพูชา จับพระยาลแวกแลพระศรีสุพรรณมาธิราชได้		″	๑๘๙
ทำพระราชพิธีปฐมกรรมประหารชีวิตรพระยาลแวก (นักพระสัฏฐา)		″	๑๙๐
กวาดครัวเขมรมากรุง		″	๑๙๑
พระยาศรีไสยณรงค์ผู้รั้งราชการเมืองตะนาวศรีเปนขบถ		″	๑๙๒
ให้สมเด็จพระเอกาทศรฐยกกองทัพออกไปปราบพระยาศรีไสยณรงค์		น่า	๑๙๒
ได้เมืองตะนาวศรี จับตัวพระยาศรีไสยณรงค์ได้		″	๑๙๕
เจ้าเมืองเมาะลำเลิงวิวาทกับเจ้าเมืองเมาะตมะ เจ้าเมืองเมาะลำเลิงสวามิภักดิ์ ขอกองทัพยกไปช่วยป้องกันเมือง		″	๑๙๖
แต่งกองทัพไปช่วยรักษาเมืองเมาะลำเลิง		″	๑๙๖
พระสุธรรมราชาราชบุตรนักพระสัฎฐาได้เปนพระยาลแวก		″	๑๙๗
พระยาลแวกสวามิภักดิ์		″	๑๙๗
เตรียมกองทัพไปตีเมืองหงษาวดี		″	๑๙๙
กองทัพเจ้าพระยาจักรียกไปตั้งที่เมืองเมาะลำเลิง		″	๒๐๐
เมืองตองอูแลหัวเมืองมอญอิกหลายเมืองสวามิภักดิ์		″	๒๐๐
พระมหาเถรเสียมเพรียมบอกอุบายให้พระยาตองอูคิดตั้งตัวเปนใหญ่		″	๒๐๑
พระยาตองอูยุให้หัวเมืองมอญแตกกับไทย		″	๒๐๕
พวกมอญหลงอุบายพระยาตองอู จับไทยที่ออกไปเกี่ยวเข้า		″	๒๐๕
เจ้าพระยาจักรีจะเร่งเอาผู้ร้ายมอญกับเจ้าเมืองเมาะลำเลิง เจ้าเมืองเมาะลำเลิงเอาใจออกหาก อพยหนี		″	๒๐๖
มอญที่สวามิภักดิ์เกิดเปนขบถ		″	๒๐๗
เสด็จยกทัพหลวงไปเมืองเมาะตมะ		″	๒๐๘
พระยาตองอูยกไปรักษาเมืองหงษาวดี		″	๒๑๒
ทัพหลวงตีได้เมืองเมาะตมะ		น่า	๒๑๔
พระยาตองอูเผาเมืองหงษาวดีแล้วพาพระเจ้าหงษาวดีหนีไปเมืองตองอู		″	๒๑๕
ทัพหลวงเสด็จถึงเมืองหงษาวดี		″	๒๑๖
ทัพหลวงยกไปเมืองตองอู		″	๒๑๖
พระยาตองอูแต่งทูตคุมบรรณาการมาถวาย		″	๒๑๗
พระมหาเทพจับทูตของพระยาตองอู		″	๒๑๘
พระยาตองอูทำอุบายหน่วงกองทัพหลวงไม่ให้ตีเมือง		″	๒๑๘
ทัพหลวงเข้าตีเมืองตองอู		″	๒๑๙
พระเจ้าเชียงใหม่วิวาทกับพระยารามเดโชข้าหลวง		″	๒๒๑
เมืองแสนหวีสวามิภักดิ์		″	๒๒๒
กองทัพหลวงขัดเสบียง ต้องยกกลับ		″	๒๒๒
ให้สมเด็จพระเอกาทศรฐไประงับวิวาทเมืองเชียงใหม่		″	๒๒๒
ตั้งพระยาทละอยู่ครองเมืองเมาะลำเลิง เมืองเมาะตมะ ควบคุมหัวเมืองมอญที่ขึ้นไทย		″	๒๒๓
สมเด็จพระเอกาทศรฐทรงสมัคสมานเมืองเชียงใหม่กับหัวเมืองที่ใกล้เคียง		″	๒๒๓
สมเด็จพระนเรศวรกลับจากเมืองตองอูไปประทับที่เมืองสุพรรณ		″	๒๒๙
สมเด็จพระเอกาทศรฐเสด็จกลับมาเฝ้าที่เมืองสุพรรณ		″	๒๓๕
พระยาลแวกพิราไลย เขมรทูลขอพระศรีสุพรรณมาธิราชออกไปครองกรุงกัมพูชา		″	๒๓๕
พระยาอ่อนเปนขบถต่อพระยาลแวก โปรดให้พระมหาธรรมราชาราชโอรสยกกองทัพไปช่วยตีพระยาอ่อนแตก		น่า	๒๓๖
สมเด็จพระนเรศวรเสด็จจากเมืองสุพรรณบุรีไปประทับเมืองราชบุรี		″	๒๓๗
สมเด็จพระเอกาทศรฐเสด็จขึ้นไปเมืองพิศณุโลก ปิดทองพระพุทธชินราช		″	๒๓๗
สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทั้งสองพระองค์เสด็จจากเมืองราชบุรีไปประพาศทางฝั่งทเลถึงสามร้อยยอด		″	๒๓๙
กลับจากประพาศ เสด็จมาประทับเมืองเพ็ชรบุรี		″	๒๓๙
เตรียมทัพจะยกไปตีเมืองตองอู		″	๒๓๙
พระยาอังวะยกมาตีเมืองหน่าย แล้วจะตีเมืองแสนหวี		″	๒๓๙
เสด็จยกทัพหลวงจะไปตีเมืองอังวะ		″	๒๔๐
ทัพหลวงถึงเมืองเชียงใหม่ ทรงระงับวิวาทในระหว่างพระเจ้าเชียงใหม่กับพระยารามเดโช		″	๒๔๐
ทัพหลวงสมเด็จพระนเรศวรยกไปทางเมืองห้างหลวงสมเด็จพระเอกาทศรฐยกไปทางเมืองฝาง		″	๒๔๑
สมเด็จพระนเรศวรเสด็จถึงเมืองห้างหลวง ทรงพระประชวรสวรรคต		″	๒๔๑
สมเด็จพระเอกาทศรฐได้ข่าวประชวร ตามไปเมืองห้างหลวง		″	๒๔๑
แผ่นดินสมเด็จพระสรรเพชญ์ที่ ๓ (พระเอกาทศรฐ) จุลศักราช ๙๕๕–๙๖๓
เชิญพระบรมศพสมเด็จพระนเรศวรยกทัพกลับคืนพระนคร		น่า	๒๔๓
ตั้งพระทุลองลูกพระเจ้าเชียงใหม่เปนพระศรีสุมหาธรรมราชา		″	๒๔๔
เมืองไทรแต่งทูตแลเครื่องบรรณาการเข้ามาถวาย ขึ้นไปเฝ้าที่เมืองกำแพงเพ็ชร		″	๒๔๔
ทำพระราชพิธีสงครามาภิเศก แห่เสด็จจากปากโมก ประเวศพระนคร		″	๒๔๔
สร้างวัดวรเชษฐาราม		″	๒๔๗
หัวเมืองมอญเปนขบถต่อพระยาตองอู		″	๒๔๙
พระยาตองอูแอบอ้างรับสั่งพระเจ้าหงษาวดีลวงหัวเมืองมอญ		″	๒๔๙
นักสร้างบุตรพระยาตองอูลอบปลงพระชนม์พระเจ้าหงษาวดี		″	๒๕๐
พระยาตองอูกลัวหัวเมืองมอญจะขบถ ประกาศว่า จะมาขึ้นกรุงศรีอยุทธยา		″	๒๕๑
หัวเมืองมอญออกหากจากพระยาตองอูมาสวามิภักดิ์พระยาทละ ขึ้นกรุงศรีอยุทธยา		″	๒๕๒
พระยาตองอูแต่งทูตคุมเครื่องบรรณาการเข้ามาถวาย ขอขึ้นกรุงศรีอยุทธยา		″	๒๕๒
แต่งเรือทำพระราชพิธีอาศวยุช		″	๒๕๒
สร้างพระพุทธรูปสนองพระองค์ แลทำพระราชพิธีไล่เรือรับพระพุทธรูป		″	๒๕๔
ตั้งพระราชกำหนดกฎพระไอยการ		น่า	๒๕๖
ตั้งส่วยแลอากรขนอนตลาด		″	๒๕๖
พระราชทานที่กัลปนาเปนนิตยภัตรสงฆ์		″	๒๕๖
ตั้งเจ้าฟ้าสุทัศนราชโอรสเปนพระมหาอุปราช		″	๒๕๖
พระมหาอุปราชเสวยยาพิศม์สิ้นพระชนม์		″	๒๕๗
สมเด็จพระเอกาทศรฐสวรรคต		″	๒๕๗
แผ่นดินสมเด็จพระสรรเพชญ์ที่ ๔ (เจ้าฟ้าศรีเสาวภาคย์) จุลศักราช ๙๖๓–๙๖๔
พระศรีศิลป์เปนขบถ จับพระเจ้าแผ่นดินปลงพระชนม์		น่า	๒๕๗
แผ่นดินสมเด็จพระบรมราชาที่ ๑ (พระเจ้าทรงธรรม) จุลศักราช ๙๖๔–๙๘๙
ตั้งจมื่นศรีสรรักษ์เปนพระมหาอุปราช		น่า	๒๕๘
พระมหาอุปราชสิ้นพระชนม์		″	๒๕๘
ยี่ปุ่นเปนขบถ		″	๒๕๘
ตั้งพระมหาอำมาตย์ที่ปราบยี่ปุ่นขบถเปนเจ้าพระยากลาโหมสุริวงษ์		″	๒๕๙
ชักพระมงคลบพิตรจากฝ่ายตวันออกพระราชวังมาทำมณฑปไว้ฝ่ายตวันตก		″	๒๕๙
เสียเมืองตะนาวศรีแก่มอญ		″	๒๕๙
พูนดินน่าวิหารแกลบเปนที่ทำการพระเมรุ		″	๒๕๙
พบรอยพระพุทธบาท		น่า	๒๕๙
สร้างบริเวณวัดพระพุทธบาท		″	๒๖๐
ตัดทางหลวงแต่ท่าเรือไปพระพุทธบาท		″	๒๖๐
สร้างตำหนักท่าเจ้าสนุก		″	๒๖๐
แปลงปัถวีเรือไชยเปนเรือกิ่ง		″	๒๖๐
ฉลองวัดพระพุทธบาท		″	๒๖๐
พระปรางค์วัดมหาธาตุพัง		″	๒๖๑
แต่งหนังสือมหาชาติคำหลวง		″	๒๖๑
สร้างพระไตรปิฎกจบบริบูรณ์		″	๒๖๑
สมเด็จพระเจ้าทรงธรรมสวรรคต		″	๒๖๑
แผ่นดินสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๒ (พระเชษฐาธิราช) จุลศักราช ๙๘๙–๙๙๑
พระศรีศิลป์ราชอนุชาเปนขบถ จับได้		น่า	๒๖๑
เจ้าพระยากลาโหมสุริวงษ์ทำศพ เกิดสงไสยว่า จะเปนขบถ		″	๒๖๒
เจ้าพระยากลาโหมสุริวงษ์เปนขบถ จับพระเจ้าแผ่นดินปลงพระชนม์		″	๒๖๒
แผ่นดินสมเด็จพระอาทิตยวงษ์ ๖ เดือน
ขุนนางถวายราชสมบัติแก่เจ้าพระยากลาโหมสุริวงษ์		น่า	๒๖๕

---

1. หนังสือพงษาวดาร ฉบับบรัดเลพิมพ์ ว่า ๗๙๖–๘๓๕
2. หนังสือพงษาวดาร ฉบับบรัดเลพิมพ์ ไม่มีแผ่นดินสมเด็จพระอินทราชาที่ ๒ รวมปีไว้ในแผ่นดินสมเด็จพระบรมไตรโลกนารถ
3. ว่า สมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๒ มีรัชกาล ๔๐ ปี จำนวนนี้ขาดไป ๓ ปี บางทีจะนับแต่ปีราชาภิเศกไป