ประชุมพงศาวดาร/ภาคที่ 1

by โบราณคดีสโมสร

ประชุมพงศาวดาร ภาคที่ ๑

ตราของโบราณคดีสโมสร

โบราณคดีสโมสร

ประชุมพงษาวดาร ภาคที่ ๑

สมเด็จพระนางเจ้าสว่างวัฒนา สมเด็จพระมาตุฉา

มีรับสั่งให้กรรมการหอพระสมุดวชิรญาณรวบรวมพิมพ์

เมื่อทรงบำเพ็ญพระกุศลในงานศพหม่อมเจ้าดนัยวรนุช ท.จ,

พ.ศ. ๒๔๕๗

พิมพ์ที่โรงพิมพ์ไทย ณสพานยศเส

กรุงเทพฯ

คำนำ

สมเด็จพระนางเจ้า พระมาตุฉา มีพระประสงค์จะพิมพ์หนังสือแจกในงานศพหม่อมเจ้าดนัยวรนุช ท.จ, ในสมเด็จพระเจ้าบรมวงษ์เธอ เจ้าฟ้าจาตุรนต์รัศมี กรมพระจักรพรรดิพงษ์ ซึ่งพระองค์ได้ทรงบำรุงเลี้ยงแต่ยังเยาว์ แลได้ทรงพระกรุณาอุปการะมาตลอดจนสิ้นชีพิตักไษยเมื่อณวันพฤหัศบดีที่ ๕ ธันวาคม แรม ๑๒ ค่ำ เดือน ๑๒ ปีชวดจัตวาศก พ.ศ. ๒๔๕๕ มีรับสั่งให้กรรมการหอพระสมุดวชิรญาณเลือกหาเรื่องหนังสือซึ่งควรจะพิมพ์ให้เปนการพระกุศลสาธารณประโยชน์ กรรมการเห็นพร้อมกันว่า ในสมัยนี้มีผู้เอาใจใส่ในการศึกษาโบราณคดี มีพงษาวดารเปนต้น ตามพระราชนิยมของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว แลพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว มากขึ้นกว่าแต่ก่อน แต่ความลำบากของผู้ศึกษามีอยู่ ด้วยจะหาหนังสือตรวจสอบได้ด้วยยาก ด้วยหนังสือพงษาวดารแลตำนานเก่าโดยมากยังมิได้พิมพ์บ้าง พิมพ์แล้วแต่จำหน่ายหมดไปเสียแล้วบ้าง บางทีที่พอจะหาได้ก็เปนฉบับที่วิปลาศคลาศเคลื่อนไม่สมควรจะใช้ในการตรวจสอบศึกษาไปเสียบ้าง ความต้องการหนังสือพงษาวดารแลตำนานเก่าที่เปนฉบับดีจึงมีอยู่แก่ผู้ศึกษาอยู่ทั่วไป

ที่จริงการศึกษาหาความรู้พงษาวดารแลตำนานการเก่าย่อมถือว่าเปนส่วนสำคัญอย่าง ๑ ในการศึกษาทั่วทุกประเทศ ในสยามประเทศนี้ แม้แต่โบราณมา ท่านผู้เปนใหญ่ในแผ่นดิน ตั้งต้นแต่สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวในรัชกาลก่อน ๆ มา ก็ย่อมทรงเปนพระราชธุระทำนุบำรุงความรู้พงษาวดารตลอดมาแทบทุกรัชกาล ยกตัวอย่างเพียงในชั้นกรุงรัตนโกสินทรนี้ ในรัชกาลที่ ๑ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกก็ได้เปนพระราชธุระทรงชำระพระราชพงษาวดารกรุงเก่า แลโปรดให้พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาไลย แต่เมื่อเสด็จดำรงพระเกียรติยศกรมพระราชวังบวรสถานมงคล^[1] ทรงรับน่าที่ชำระหนังสือพงษาวดารเหนือ อันเปนเรื่องพงษาวดารตอนก่อนสร้างกรุงศรีอยุทธยาอิกเรื่อง ๑ มาในรัชกาลที่ ๓ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวดูเหมือนจะได้โปรดให้ผู้ใดรวบรวมเรื่องราวเมืองศุโขไทยครั้งเปนราชธานี ที่ว่าเปนหนังสือนางนพมาศแต่งเรื่อง ๑ แลได้ทรงอาราธนาให้กรมสมเด็จพระปรมานุชิตชิโนรสทรงเรียงเรียงพระราชพงษาวดารต่อที่พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกได้ทรงไว้ คือ ตั้งแต่ตอนตั้งกรุงธนบุรีมาจนถึงปีชวดจัตวาศก จุลศักราช ๑๑๕๔ พ.ศ. ๒๓๓๕ ในรัชกาลที่ ๑ หนังสือพระราชพงษาวดารฉบับนี้ มาถึงในรัชกาลที่ ๔ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้โปรดให้กรมหลวงวงษาธิราชสนิทชำระ แลทรงตรวจแก้ไขเองอิกครั้ง ๑ คือ พระราชพงษาวดารฉบับพระราชหัดถเลขาซึ่งสมเด็จพระเจ้าบรมวงษ์เธอ เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงษ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงษ์วรเดช ได้ทรงพิมพ์เปนครั้งแรกเมื่อ พ.ศ. ๒๔๕๕ นั้น ต่อมาในรัชกาลที่ ๔ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้เอาพระไทยใส่เสาะแสวงหาหนังสือพงษาวดารรวบรวมไว้ในหอหลวงหลายเรื่อง ที่ได้พบฉบับแล้ว คือ เรื่องราวครั้งกรุงศุโขไทยเปนราชธานี ที่อ่านแลแปลจากศิลาจาฤกซึ่งเสด็จไปพบแต่ครั้งยังทรงผนวชแลโปรดให้เอามาไว้ในวัดพระศรีรัตนศาสดารามนั้น ก็ควรนับเปนเรื่อง ๑ หนังสือพงษาวดารกรุงเก่าแปลจากภาษารามัญ ที่เรียกกันว่าคำให้การขุนหลวงหาวัด เรื่อง ๑ หนังสือพงษาวดารเขมร มีรับสั่งให้แปลออกเปนภาษาไทยเมื่อปีเถาะสัปตศก จุลศักราช ๑๒๑๗ พ.ศ. ๒๓๙๘ เรื่อง ๑ พงษาวดารพม่ารามัญ โปรดให้แปลออกเปนภาษาไทยเมื่อปีมเสงนพศก จุลศักราช ๑๒๑๙ พ.ศ. ๒๔๐๐ ยังตำนานต่าง ๆ ที่พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้ทรงพระราชนิพนธ์ไว้ก็หลายเรื่อง มาถึงในรัชกาลที่ ๕ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวมีรับสั่งให้เจ้าพระยาทิพากรวงษ์ (ขำ บุนนาค) แต่งหนังสือพระราชพงษาวดารกรุงรัตนโกสินทรต่อเรื่องที่กรมสมเด็จพระปรมานุชิตชิโนรสได้ทรงไว้ในรัชกาลที่ ๑ ลงมาจนสิ้นรัชกาลที่ ๔ เรื่อง ๑ ในส่วนพระองค์ได้ทรงพระราชนิพนธ์เองก็มีหลายเรื่อง คือ หนังสือพระราชวิจารณ์เปนต้น นอกจากที่ทรงพระราชนิพนธ์ ยังโปรดให้พิมพ์หนังสือพงษาดารต่าง ๆ ซึ่งยังมิได้เคยพิมพ์มาแต่ก่อนให้ปรากฎแพร่หลายขึ้นในรัชกาลที่ ๕ เปนอันมาก แลที่สุดเมื่อปีมแมนพศก จุลศักราช ๑๒๖๙ พ.ศ. ๒๔๕๐ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ตั้งโบราณคดีสโมสร แลเมื่อปีมเสงสัปตศก จุลศักราช ๑๒๖๗ พ.ศ. ๒๔๔๘ ทรงพระกรุณาโปรดให้ตั้งหอสมุดสำหรับพระนครขึ้น การศึกษาโบราณคดีจึงเปนหลักฐานยิ่งขึ้นกว่าแต่ก่อน

พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว พระองค์ทรงนิยมการศึกษาโบราณคดีมาแต่แรก เมื่อเสด็จออกไปทรงศึกษาวิชาการอยู่ในยุโรป ได้ทรงพระราชนิพนธ์หนังสือเรื่องสงครามในการรับราชสมบัติเมืองโปแลนด์ไว้ในภาษาอังกฤษเรื่อง ๑ ซึ่งชมกันในยุโรปมาก เมื่อเสด็จกลับเข้ามากรุงสยามแล้ว ก็ได้เปนพระราชธุระสอบสวนโบราณคดี ทรงพระราชนิพนธ์เรื่องเที่ยวเมืองพระร่วงแต่ยังเสด็จดำรงพระเกียรติยศเปนสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชอิกเรื่อง ๑ ได้ทรงรับเกียรติยศเปนสภานายกกรรมการหอพระสมุดวชิรญาณตั้งแต่แรกจัดตั้งเปนหอสมุดสำหรับพระนครตลอดมา จนเสด็จเถลิงถวัลยราชสมบัติแล้ว ก็ทรงอุดหนุนการศึกษาโบราณคดีมาเปนนิจมิได้ขาด ได้ทรงพระราชนิพนธ์เรื่องบ่อเกิดรามเกียรดิ์ ตำนานเรื่องพระร่วง เรื่องท้าวแสนปม เปนต้น

หนังสือพงษาวดารแลตำนานในภาษาไทยที่พิมพ์แล้วก็มี ที่ยังไม่แพร่หลายยังมีหลายเรื่อง บางเรื่องเปนเรื่องยาวซึ่งควรจะพิมพ์เฉภาะเรื่อง บางเรื่องเปนเรื่องดี แต่เรื่องไม่สู้ยาว ควรรวมหลายเรื่องพิมพ์เปนเล่มเดียวได้ ถ้าพิมพ์หนังสือพงษาวดารแลตำนานเหล่านี้ให้แพร่หลายได้หมด จะเปนคุณแก่การศึกษาไม่น้อยทีเดียว กรรมการได้นำความเห็นดังกล่าวมานี้ขึ้นกราบบังคมทูลสมเด็จพระนางเจ้า พระมาตุฉา พระองค์ทรงดำริห์เห็นชอบด้วย จึงมีรับสั่งให้พิมพ์หนังสือพงษาวดารเปนของประทานแจกในงานศพหม่อมเจ้าดนัยวรนุช

กรรมการหอพระสมุดเลือกหนังสือได้ ๖ เรื่อง พิมพ์รวมกันเปนเล่มสมุด ๑ คือ ๑ หนังสือพงษาวดารเหนือ ๒ หนังสือพระราชพงษาวดารฉบับหลวงประเสริฐ ๓ หนังสือเรื่องครั้งกรุงศุโขไทยตามศิลาจาฤก ๔ พงษาวดารเขมร ๕ พงษาวดารพม่ารามัญ ๖ พงษาวดารล้านช้าง หนังสือ ๖ เรื่องนี้เรื่องใดเปนอย่างไร จะทราบได้ในคำอธิบายต่อไปนี้

หนังสือพงษาวดารเหนือ

หนังสือพงษาวดารเหนือ พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาไลย แต่ยังดำรงพระเกียรติยศเปนกรมพระราชวังบวรสถานมงคล มีรับสั่งให้พระวิเชียรปรีชา (น้อย) เปนผู้รวบรวมเรื่องมาเรียบเรียงเมื่อปีเถาะนพศก จุลศักราช ๑๑๖๙ พ.ศ. ๒๓๕๐ ต้นฉบับที่มีในหอพระสมุดมีบานแพนกดังนี้

“ข้าพระพุทธเจ้า พระวิเชียรปรีชา น้อย เจ้ากรมราชบัณฑิตย์ขวา ได้รับพระราชทานเรียงเรื่องสยามราชพงษาวดารเมืองเหนือ ตั้งแต่บาธรรมราชสร้างเมืองสัชชนาไลย เมืองสวรรคโลก ได้เสวยราชสมบัติทรงพระนามพระเจ้าธรรมราชาธิราช เปนลำดับลงมาจนถึงพระเจ้าอู่ทองสร้างกรุงศรีอยุทธยาโบราณราชธานี โดยกำลังสติปัญญาสักกานุรูปอันน้อย ทูลเกล้าทูลกระหม่อมถวาย ขอเดชะ”

หนังสือที่รวมเรียกว่าพงษาวดารเหนือนี้ ที่จริงเปนหนังสือหลายเรื่องมีมาแต่ครั้งกรุงเก่า แต่เดิมดูเหมือนจะจดจำไว้เปนเรื่องต่าง ๆ กัน ได้เคยเห็นบางเรื่องมีอยู่ในที่อื่น จะพึ่งเอามารวบรวมแลแต่งหัวต่อเชื่อมให้เปนเรื่องเดียวกันเมื่อครั้งพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาไลยรับสั่งให้พระวิเชียรปรีชาเรียบเรียง วิธีเรียบเรียงอยู่ข้างจะไขว้เขวสับสน บางทีเรื่องเดียวกันเล่าซ้ำเปนสองหนก็มี หนังสือพงษาวดารเหนือนี้ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวมีรับสั่งให้พิมพ์เปนครั้งแรกเมื่อปีมเสงเอกศก จุลศักราช ๑๒๓๑ พ.ศ.๒๔๑๒ มีเรื่องตำนานพระแก้วมรกฎติดอยู่ข้างท้ายด้วย ในการพิมพ์ใหม่ครั้งนี้ เพื่อจะให้สดวกแก่ผู้อ่าน ข้าพเจ้าได้ลงชื่อเรื่องไว้ทุก ๆ เรื่องในพงษาวดารเหนือ แลเรื่องที่เล่าซ้ำกันได้ตัดออกเสีย แต่ขอให้ผู้อ่านเข้าใจว่า หนังสือพงษาวดารเหนือนี้พิมพ์ตามฉบับเดิม ข้าพเจ้าไม่ได้สอบสวนลงเนื้อเห็นความจริงเท็จของเรื่องราวไว้ในที่นี้

พระราชพงษาวดารฉบับหลวงประเสริฐ

พระราชพงษาวดารฉบับหลวงประเสริฐเปนหนังสือเรื่องพงษาวดารกรุงเก่าซึ่งสมเด็จพระนารายน์มหาราชมีรับสั่งให้เรียบเรียงขึ้นเมื่อปีวอกโทศก จุลศักราช ๑๐๔๒ พ.ศ. ๒๒๒๓ ที่เรียกว่าพระราชพงษาวดารฉบับหลวงประเสริฐ เพราะพระปริยัติธรรมธาดา (แพ เปรียญ) แต่ยังเปนที่หลวงประเสริฐอักษรนิติ ไปได้ต้นฉบับมาให้แก่หอพระสมุดวชิรญาณ เปนหนังสือพระราชพงษาวดารความแปลกเปนฉบับ ๑ ต่างหาก จำจะต้องเรียกชื่อให้แปลกกว่าฉบับอื่น กรรมการจึงให้เรียกว่าฉบับหลวงประเสริฐให้เปนเกียรติยศแก่ผู้ไปหามาได้ หนังสือเรื่องนี้ได้พิมพ์เมื่อปีมแมนพศก จุลศักราช ๑๒๖๙ พ.ศ. ๒๔๕๐ ครั้งหนึ่ง ฉบับครั้งนั้นยังบกพร่อง ครั้นเมื่อ พ.ศ. ๒๔๕๕ ได้ต้นฉบับหลวงของพระเจ้ากรุงธนบุรีมาอิกฉบับ ๑ สอบสวนได้ความที่ฉบับเดิมลบเลือนครบบริบูรณ์ ดังพิมพ์ไว้ในเล่มนี้

หนังสือพระราชพงษาวดารฉบับหลวงประเสริฐนี้ ทั้งเนื้อเรื่องแลศักราชผิดกับพระราชพงษาวดารฉบับพิมพ์ ๒ เล่ม แลฉบับพระราชหัดถเลขาอยู่หลายแห่ง ข้าพเจ้าได้สอบสวนกับหนังสือพงษาวดารประเทศอื่น เห็นเนื้อความแลศักราชที่ลงไว้ในฉบับหลวงประเสริฐแม่นยำมาก ข้าพเจ้าเชื่อว่า ศักราชที่ลงไว้ในฉบับหลวงประเสริฐเปนถูกต้องตามจริง

เรื่องครั้งกรุงศุโขไทย

เรื่องนี้เดิมจาฤกไว้ในหลักศิลา ๓ หลักเมื่อครั้งนครศุโขไทยเปนราชธานีของสยามประเทศ ศิลาจาฤกที่ ๑ เปนคำจาฤกของพระเจ้าขุนรามคำแหงเล่าถึงพระราชวงษ์พระร่วงแลเรื่องราวกรุงศุโขไทยครั้งพระเจ้าขุนรามคำแหงครองราชสมบัติ เปนจาฤกดีที่สุดในทางพงษาวดารของไทย ศิลาจาฤกหลักนี้เดี๋ยวนี้อยู่ที่ศาลารายในวัดพระศรีรัตนศาสดาราม จาฤกด้วยตัวอักษรไทยที่พระเจ้าขุนรามคำแหงทรงคิดแบบขึ้นเมื่อปีมแมเบญจศก จุลศักราช ๖๔๕ พ.ศ. ๑๘๒๖ ตัวอักษรนี้ไม่มีผู้ใดอ่านออกอยู่หลายร้อยปี เมื่อพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงผนวช เสด็จธุดงค์ไปถึงเมืองศุโขไทย ได้มาพร้อมกับพระแท่นมนังศิลา แลศิลาจาฤกภาษาเขมรอิกหลัก ๑ เพียรทรงพิจารณาอักษรไทยนี้จนทรงทราบวิธีอ่านหนังสือของพระเจ้าขุนรามคำแหง จึงทราบเรื่องในศิลาจาฤกนี้

ศิลาจาฤกที่ ๒ เปนคำจาฤกของพระบาทกมรเดงอัดศรีสุริยพงษรามมหาธรรมราชา คือ พระเจ้าลิไทย ไนยหนึ่งเรียกว่าพระมหาธรรมราชา ซึ่งครองนครศุโขไทยในรัชกาลที่ ๕ เปนราชนัดดาของพระเจ้าขุนรามคำแหง แสดงราชประวัติของพระองค์เอง มีเรื่องราวซึ่งเปนข้อสำคัญในความรู้พงษาวดารเหมือนกัน จาฤกที่ ๒ นี้ของเดิมสร้างเปน ๒ หลัก จาฤกด้วยอักษรขอมเปนภาษาเขมรหลัก ๑ จาฤกด้วยอักษรไทยในภาษาไทยหลัก ๑ ความต้องกัน หลักอักษรไทยเห็นจะมีผู้เอามาเสียจากเมืองศุโขไทยช้านาน พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จไปพบแลได้มาแต่หลักภาษาเขมร โปรดให้สมเด็จกรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์เปนหัวน่ากรรมการแปลเปนภาษาไทย ได้ความตามที่ได้พิมพ์ไว้นี้ ส่วนหลักภาษาไทยนั้น พระยาโบราณราชธานินทร์ (พร เดชคุปต์) ไปพบอยู่ที่วัดใหม่ริมพระนครหลวงในแขวงกรุงเก่า จะมาอยู่ที่นั่นช้านานเท่าใดไม่ทราบ มีผู้ลับมีดเสียจนตัวอักษรลบเลือนไปมาก ส่งหลักจาฤกนี้มาไว้กับหลักคู่กันที่ในวัดพระศรีรัตนศาสดาราม อ่านสอบตัวหนังสือเท่าที่มีอยู่ พอได้ความว่าเปนเนื้อความเดียวกับหลักภาษาเขมรนั้นเอง ตัวหลักศิลาทั้ง ๒ ก็มีรูปร่างอย่างเดียวแลเท่ากัน จึงรู้ได้เปนแน่ว่า เมื่อแรกสร้างหลักศิลาจาฤก คงจะสร้างขึ้น ๒ หลักพร้อมกัน ด้วยในเวลานั้นไพร่พลเมืองศุโขไทยจะยังมีมากทั้งไทยแลขอม ศิลาจาฤกหลักที่ ๒ นี้น่าเสียดายอยู่น่อยที่มิได้มีผู้ใดคัดภาษาเขมรไว้แต่เมื่อยังมีบริบูรณ์ กรรมการหอพระสมุดพึ่งให้ไปคัดเมื่อสัก ๔ ปีมานี้ เห็นจะเปนด้วยหลักศิลาที่ตั้งไว้ในศาลารายวัดพระศรีรัตนศาสดารามไม่มีที่กำบังแดดแลฝนมาแต่ก่อน อักษรลบเลือนไปเสียมาก จะเอาภาษาเขมรมาสอบกับภาษาไทยในเวลานี้อิกไม่ได้ จึงจำต้องถือเอาความตามที่สมเด็จกรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์ทรงแปลไว้ว่าเปนถูกต้อง

หลักที่ ๓ เปนคำจาฤกของพระเจ้าลิไทยมหาธรรมราชาเหมือนกัน เล่าเรื่องรับพระบรมธาตุแลพระมหาโพธิจากลังกามาประดิษฐานไว้ที่เมืองนครปุที่อยู่หลังเมืองกำแพงเพ็ชรเดี๋ยวนี้ ศิลาจาฤกนี้แต่เดิมเห็นจะอยู่ที่เมืองนครปุ ได้ลงมาไว้ในพิพิธภัณฑ์สถานเมื่อในรัชกาลที่ ๕ เดี๋ยวนี้รับเอามาไว้ในหอพระสมุดวชิรญาณ

พงษาวดารเขมร

หนังสือพงษาวดารเขมรฉบับนี้ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวรับสั่งให้ขุนสุนทรโวหารในกรมพระอาลักษณ์ แลพระยาธรรมาธิบดี พระเสนาพิจิตร หมื่นมหาสมุท ๓ นายเปนล่ามเขมร แปลออกเปนภาษาไทยเมื่อปีเถาะสัปตศก จุลศักราช ๑๒๑๗ พ.ศ. ๒๓๙๘ แลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้โปรดให้พิมพ์เปนครั้งแรกเมื่อปีมเสงเอกศก จุลศักราช ๑๒๓๑ พ.ศ. ๒๔๑๒ หนังสือพงษาวดารฉบับนี้ ต้นฉบับเดิมคงจะได้มาจากกรุงกัมพูชา จะได้มาในรัชกาลที่ ๔ หรือก่อนนั้นข้าพเจ้าไม่ทราบ มีหนังสือพงษาวดารเขมรอิกฉบับ ๑ เรียกว่าพงษาวดารเมืองลแวก ความซ้ำกัน แลเนื้อเรื่องมีน้อย ต้นฉบับภาษาไทยที่หอพระสมุดได้มาเขียนแต่ในรัชกาลที่ ๑ เชื่อว่าในรัชกาลที่ ๑ ยังไม่ได้พงษาวดารเขมรฉบับที่พิมพ์นี้ ข้าพเจ้าได้สืบสวนถึงกรุงกัมพูชา หมายว่าจะหาพงษาวดารเขมรมาสอบ ได้ความว่า พงษาวดารเขมรที่มีอยู่ในกรุงกัมพูชาก็เท่าที่พิมพ์นี้เอง

พงษาวดารพม่ารามัญ

หนังสือพงษาวดารพม่ารามัญที่พิมพ์นี้ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวให้ขุนสุนทรโวหาร กรมพระอาลักษณ์ กับขุนอักษรรามัญ นายขำเปรียญ นายสุดเปรียญ นายจุ รวม ๔ นายเปนล่าม แปลออกเปนภาษาไทยเมื่อปีมเสงนพศก จุลศักราช ๑๒๑๙ พ.ศ. ๒๔๐๐ ต้นฉบับเดิมที่ได้มาเห็นจะเปนภาษารามัญ แลผู้แต่งเปนรามัญ เพราะพงษาวดารพม่าที่พม่าแต่งของเขามีอิกเรื่อง ๑ เรียกว่าเรื่องมหาราชวงษ์ ซึ่งหอพระสมุดกำลังแปลอยู่ เปนหนังสือยืดยาวหลายเล่มสมุดไทย

พงษาวดารล้านช้าง

หนังสือพงษาวดารล้านช้างมี ๒ ฉบับ พะบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้โปรดให้เรียบเรียงไว้ฉบับ ๑ พระยาประชากิจกรจักร (แช่ม บุนนาค) ไปได้ต้นฉบับตามภาษาเดิมส่งมาพิมพ์ไว้ในหนังสือวชิรญาณอิกฉบับ ๑ สอบกันดูเห็นฉบับของพระยาประชากิจกรจักรแม่นยำแลมีเรื่องราวชัดเจนดี จึงเอาฉบับของพระยาประชากิจกรจักรมาพิมพ์ในเล่มนี้ วิธีภาษาที่แต่งเปนภาษาไทยล้านช้างผิดกับภาษาไทยที่พูดกันข้างใต้ ผู้อ่านแต่แรกคงจะฉงนอยู่บ้าง แต่เมื่อพิเคราะห์ดูหรืออ่านไปให้ชินสักหน่อย ก็จะเข้าใจได้สดวกไม่ยากอันใด

หนังสือเล่มนี้ที่ให้ชื่อว่า “ประชุมพงษาวดารภาค ๑” เพราะเปนหนังสือพงษาวดารต่าง ๆ รวมกันเปนเล่มเดียว ซึ่งพิมพ์ขึ้นเปนคราวแรก ตำนานแลพงษาวดารต่าง ๆ ยังจะรวบรวมพิมพ์ต่อไปได้อิก เมื่อรวบรวมพิมพ์ขึ้นทีหลังจะได้เรียกเปนภาคที่ ๒ ที่ ๓ ให้เปนลำดับต่อกันไป ส่วนภาคที่ ๑ ที่รวมแต่เพียง ๖ เรื่องเท่าที่พิมพ์นี้ ขนาดเล่มก็พอควรอยู่แล้ว

ข้าพเจ้าเชื่อว่า บรรดาผู้ที่ได้อ่านหนังสือเล่มนี้ โดยเฉภาะผู้ที่เอาใจใส่ศึกษาพงษาวดารแลโบราณคดี จะขอบพระเดชพระคุณแลอนุโมทนาในการซึ่งสมเด็จพระนางเจ้า พระมาตุฉา ได้โปรดให้พิมพ์หนังสือเรื่องนี้ประทานความรู้เปนสาธารณประโยชน์ อันควรนับว่าเปนพระกุศลอันจะมีผลถาวรวัฒนาการสืบไปตลอดกาลนาน.

หอพระสมุดวชิรญาณ
วันที่ ๑ เมษายน พระพุทธศักราช ๒๔๕๗

สารบาน พงษาวดารเหนือ
บานแพนก		น่า	๑
เรื่องพระยาสักรดำตั้งจุลศักราช		”	๒
เรื่องสร้างเมืองสวรรคโลก		”	๒
เรื่องอรุณกุมารเมืองสวรรคโลก		”	๗
เรื่องพระเจ้าศรีธรรมไตรปิฎก		”	๑๖
เรื่องสร้างเมืองพิศณุโลก		”	๑๙
เรื่องสร้างพระชินสีห์ พระชินราช		”	๒๑
เรื่องสร้างเสนาราชนคร		”	๒๓
เรื่องพระยากาฬวรรณดิศตั้งเมืองต่าง ๆ		”	๒๕
เรื่องที่กัลปนา		”	๒๖
ทำเนียบคณะสงฆ์		”	๒๗
เรื่องพระร่วงศุโขไทย		”	๒๘
เรื่องพระยาแกรก		”	๓๐
เรื่องพระนเรศวรหงษา		”	๓๘
เรื่องพระเจ้าสายน้ำผึ้ง		น่า	๔๓
เรื่องพระมาลีเจดีย์		”	๔๙
เรื่องพระยากง		”	๕๗
เรื่องพระเจ้าอู่ทอง		”	๖๓
เรื่องพระบรมราชาเมืองสวรรคโลก		”	๗๒
เรื่องขุนสิงหฬสาคร		”	๗๕
ตำนานพระแก้วมรกฎ		”	๗๙
พระนาคเสนปรารภจะสร้างพระแก้ว		”	๘๑
พระวิศุกรรมรับเปนช่างสร้างพระแก้ว		”	๘๓
เชิญพระบรมธาตุประดิษฐานในองค์พระแก้ว		”	๘๕
พระแก้วอยู่เมืองปาตลีบุตร		”	๘๗
พระแก้วอยู่เมืองลังกา		”	๘๙
พระแก้วอยู่เมืองอินทปัต		”	๙๓
พระแก้วอยู่กรุงศรีอยุทธยา		”	๑๐๑
พระแก้วอยู่เมืองกำแพงเพ็ชร		”	๑๐๓
พระแก้วอยู่เมืองเชียงใหม่		”	๑๐๕
พระแก้วอยู่เมืองหลวงพระบาง		”	๑๐๙
พระแก้วอยู่เมืองเวียงจันท์		”	๑๑๑
สารบาน พระราชพงษาวดารฉบับหลวงประเสริฐ
คำนำ		น่า	๑๑๓
แผ่นดินสมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๑		”	๑๑๕
แผ่นดินสมเด็จพระราเมศวร (ครั้งที่ ๑)		”	๑๑๕
แผ่นดินสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๑		”	๑๑๕
แผ่นดินสมเด็จพระราเมศวร (ครั้งที่ ๒)		”	๑๑๗
แผ่นดินสมเด็จพระรามราชาธิราช		”	๑๑๗
แผ่นดินสมเด็จพระอินทราชา		”	๑๑๗
แผ่นดินสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๒		”	๑๑๘
แผ่นดินสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ		”	๑๑๙
แผ่นดินสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ (พระอินทราชาที่ ๒)		”	๑๒๒
แผ่นดินสมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๒		”	๑๒๒
แผ่นดินสมเด็จพระบรมราชาหน่อพุทธางกูร		”	๑๒๔
แผ่นดินสมเด็จพระรัฏฐาธิราช		”	๑๒๔
แผ่นดินสมเด็จพระไชยราชาธิราช		”	๑๒๔
แผ่นดินสมเด็จพระยอดฟ้า		”	๑๒๖
แผ่นดินขุนชินราช		”	๑๒๖
แผ่นดินสมเด็จพระมหาจักรพรรดิ		”	๑๒๖
แผ่นดินสมเด็จพระมหาธรรมราชาธิราช		”	๑๓๑
แผ่นดินสมเด็จพระนเรศวรมหาราช		”	๑๓๖
สารบานจาฤกศิลา
อธิบายจาฤกศิลาวัดจุฬามณี		น่า	๑๓๙
จาฤกศิลาวัดจุฬามณี		”	๑๔๐
จาฤกหลักศิลาศุโขไทยที่ ๑		”	๑๔๓
จาฤกหลักศิลาเมืองศุโขไทยที่ ๒		”	๑๔๘
แปลหลักศิลาเมืองศุโขไทยที่ ๒		”	๑๕๒
จาฤกแผ่นศิลาเมืองกำแพงเพ็ชร		”	๑๕๑
สารบานพงษาวดารเขมร
บานแพนก		น่า	๑๖๕
ตั้งราชธานีที่นครหลวง		”	๑๖๗
””นครธม		”	๑๖๘
””พนมเพ็ญ		”	๑๖๙
””เมืองปาสาณ		”	๑๗๐
””เมืองลแวก		”	๑๗๑
””เมืองศรีส่อชอ		”	๑๗๗
””พนมเพ็ญ		”	๑๗๙
””เมืองอุดงฦๅไชย		”	๑๘๐
””เมืองบันทายเพ็ชร		”	๒๐๘
สารบานพงษาวดารพม่ารามัญ
บานแพนก		น่า	๒๖๙
พระพุทธทำนายเรื่องเมืองหงษาวดี		”	๒๗๑
เรื่องพระเจ้าเสนะคงคาได้บุตรีนางนาคเปนมเหษี มีโอรส ๒ องค์		”	๒๗๔
เรื่องสร้างเมืองหงษาวดี		”	๒๗๖
ลำดับกระษัตริย์กรุงหงษาวดี		”	๒๘๑
เรื่องพระเจ้าดิศราชา		”	๒๘๒
เรื่องพระเจ้าอลังคจอสูตีเมืองหงษาวดี		”	๒๘๖
เรื่องพระเจ้าฟ้ารั่ว		”	๒๘๗
เรื่องพระยาอู่		”	๒๙๑
เรื่องพระยาแก่นท้าว		”	๒๙๓
เรื่องนางพระยาท้าว		”	๒๙๕
เรื่องพระเจ้าธรรมเจดีย์ (ปิฎกธร)		”	๒๙๗
เรื่องพระยาราม		”	๒๙๙
เรื่องพระเจ้าพะธิโรราชา		”	๓๐๐
เรื่องพระเจ้าฝรั่งมังโสตถิ์		”	๓๐๒
เรื่องพระเจ้าฝรั่งมังตรี		”	๓๐๔
เรื่องพระเจ้านันกู		”	๓๐๖
เรื่องกับตันหันชรา		”	๓๑๑
เรื่องพระเจ้าปราสาททองกลดแก้ว		น่า	๓๑๒
เรื่องพระเจ้านันตยะ		”	๓๑๕
เรื่องพระเจ้ามังรายกะยอของ		”	๓๑๗
เรื่องพระเจ้ามังลาวะมิน		”	๓๒๑
ไทยเปนไมตรีกับพม่า		”	๓๒๑
เรื่องสมิงธอกวย		”	๓๒๓
เรื่องพระเจ้าหงษาวดีตีเมืองอังวะ		”	๓๔๕
เรื่องอองไชยะมังลอง		”	๓๕๙
มังลองได้เมืองหงษาวดี ได้เปนเจ้าอังวะ		”	๓๖๗
เรื่องมังลอก		”	๓๗๑
เรื่องมองระ		”	๓๗๒
เรื่องจิงกุจา		”	๓๗๘
เรื่องปะดุง		”	๓๗๙
เรื่องจักกายแมง		”	๓๘๕
เรื่องพม่ารบกับอังกฤษ		”	๓๘๕
สารบานพงษาวดารเมืองล้านช้าง
ต้นวงษ์กระษัตริย์เมืองล้านช้าง		น่า	๓๘๗
สร้างเมืองล้านช้าง		”	๓๘๘
ขุนชวาสร้างเมืองเชียงคง เชียงทอง		”	๓๘๙
ผีกับคนยังไปมาหากันได้		”	๓๘๙
สามขุนสร้างเมืองลุ่ม (คือเมืองมนุษย์)		น่า	๓๙๐
แถนบันดาลให้น้ำท่วมเมืองลุ่ม		”	๓๙๐
พระยาแถนให้มนุษย์ไปอยู่ที่บึงดอน		”	๓๙๐
ปู่ลางเชิงเผาเหล็กแดงเจาะผลน้ำเต้า		”	๓๙๑
ปู่ลางเชิงสอนให้มนุษย์ทำไร่ไถนา		”	๓๙๑
มนุษย์เกิดจากน้ำเต้า		”	๓๙๑
สองขุนลงมาสร้างบ้านสร้างเมือง		”	๓๙๒
ขุนเด็กขุนคานขึ้นไหว้พระยาแถน		”	๓๙๒
พระยาแถนใช้ให้ขุนบูลมมหาราชาธิราชลงมาเมืองมนุษย์		”	๓๙๒
มนุษย์ยอมตนเปนบ่าวไพร่ขุนบูลม		”	๓๙๒
ขุนบูลมปฤกษาการทำมาหากินกับขุนทั้งหลาย		”	๓๙๓
พระยาแถนใช้ให้แถนแต่งแลพิศณุกรรมลงมาบอกการงานแก่มนุษย์		”	๓๙๓
แถนสั่งสอนขุนบูลมให้เปนท้าวเปนพระยาในมนุษย์		”	๓๙๔
พระยาแถนห้ามไม่ให้มนุษย์ไปมาหาแถน		”	๓๙๕
เครือเขากาดเกิดเปนอุบาทว์		”	๓๙๕
เถ้าเยอเถ้าย่าตัดเครือเขากาด		”	๓๙๖
ช้างเขียวงาก้อม (งาสั้น) ล้ม		”	๓๙๗
ขุนบูลมแบ่งแก้วแหวนให้แก่บุตร		”	๓๙๘
ขุนบูลมสั่งสอนบุตร		”	๓๙๘
ขุนบูลมถึงอนิจกรรม		”	๓๙๙
ขุนลอสั่งชาวเมือง		น่า	๓๙๙
ขุนลอยกรี้พลมาถึงแม่น้ำของ		”	๔๐๑
ขุนลอมีบุตรชายแลสืบวงษ์กันมา		”	๔๐๒
ท้าวผีฟ้าทำชู้ด้วยนางสนม		”	๔๐๔
ฟ้างุ่มเกิด		”	๔๐๔
บุตรฟ้างุ่มเปนพระยาแทนบิดา		”	๔๐๕
ลูกฟ้าคืนเปนพระยาชื่อพระยาไค		”	๔๐๖
พระยาคำเกิดเสวยราชย์		”	๔๐๗
มหาเทวีเปนเจ้าถูกสำเร็จโทษ		”	๔๐๗
พระยาไชยจักรพรรดิทิ้งเมืองหนีไปเชียงคาน		”	๔๐๘
พระยาไชยจักรพรรดิถึงอนิจกรรม		”	๔๐๙
พระสุวรรณปาสังเสวยราชย์		”	๔๑๐
พระยาล่าน้ำถึงอนิจกรรม		”	๔๑๐
พระวิชุณหราชเสวยราชย์		”	๔๑๐
โพธิสารราชกุมารเสวยราชย์		”	๔๑๑
อุปัทวะเกิดในเมืองลานนาเชียงใหม่		”	๔๑๓
ลูกพระเจ้าหงษาวดีกับพระเจ้าอังวะขับไล่พระยาสามล้าน		”	๔๑๔
พระไชยเชษฐาธิราชสร้างบ้านเมือง		”	๔๑๔
อภิเศกพระยาแสนสุรินทรขว้างฟ้าเปนกระษัตริย์		”	๔๑๕
พวกโจรยวนตีพระเจ้าล้านช้าง		”	๔๑๖
เมืองล้านช้างส่วยเมืองหงษาวดี		”	๔๑๗
เกิดคนอุบาทว์		น่า	๔๑๗
ตั้งพระยาแสนสุรินทรขว้างฟ้าเปนเจ้าล้านช้าง		”	๔๑๘
พระยาแสนสุรินทร์ตาย		”	๔๑๘
พระสังฆราชไปขอพระหน่อเมืองเปนเจ้าล้านช้าง		”	๔๑๙
พระธรรมิกราชกับพระอุปยุวราชผิดกัน		”	๔๑๙
พระโพธิสารราชถึงอนิจกรรม		”	๔๒๐
เกิดกระลียุคในเมืองศรีฟ้าวาหะหัวขาว		”	๔๒๒
พระยาสุริยวงษาครองเมืองลาว		”	๔๒๒
เจ้าเมืองศรีฟ้าตาย		”	๔๒๓
พระยานันทราชมาตีเวียงจันท์		”	๔๒๓
เจ้ากิ่งกิจกับหม่อมน้อยมาอยู่เมืองหลวง		”	๔๒๔
พระไชยองค์แวเสวยราชย์ในเวียงจันท์		”	๔๒๔
เจ้ากิ่งกิจเสวยราชย์ในเมืองหลวงพระบาง		”	๔๒๕
กล่าวถึงเจ้าองค์คำ		”	๔๒๘
เจ้าเชียงใหม่ถึงอนิจกรรม		”	๔๒๙
พระยาจ่าบ้านกับอำมาตย์เสียงโอ (ขัน) คำ		”	๔๒๙
เจ้าองค์คำเสวยราชย์ในเมืองลานนา		”	๔๒๙
เจ้าสารบวชอยู่วัดใหม่		”	๔๓๐
ท้าวอินนำขอเปนหมื่นน่า		”	๔๓๐
เจ้าอินทโฉมเสวยราชย์ในเมืองล้านช้าง		”	๔๓๑
เจ้าอินทโฉมถึงอนิจกรรม		”	๔๓๑

---

1. ในคำอธิบายหนังสือพระราชพงษาวดารฉบับพระราชหัดถเลขาว่ากรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาทนั้นผิดไป